Η ΨΥΧΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ (ΚΕΦ 2)

Η Ορθόδοξη διδασκαλία περί αγγέλων

Γνωρίζουμε από τους λόγους του ίδιου του Χριστού ότι μετά το θάνατο την ψυχή τη συναντούν άγγελοι. «Εγένετο δε αποθανείν τον πτωχόν και απενεχθήναι αυτόν υπό των αγγέλων εις τον κόλπον Αβραάμ» (κατά Λουκάν)Το Ευαγγέλιο μας πληροφορεί επίσης για τη μορφή με την οποία εμφανίζονται οι άγγελοι: «Άγγελος γαρ Κυρίου καταβάς εξ ουρανού… ήν δε η ιδέα αυτού ως αστραπή και το ένδυμα αυτού λευκόν ωσεί χιών» (Κατά Ματθαίον), «είδον νεανίσκον… περιβεβλημένον στολήν λευκήν» (Κατά Μάρκον), «άνδρες δύο… εν εσθήσεσιν αστραπτούσαις» (Κατά Λουκάν), «δύο αγγέλους εν λευκοίς… (Κατά Ιωάννην). Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του Χριστιανισμού οι άγγελοι φανερώνονται με την ίδια αυτή μορφή, ως εξαστράπτοντες νεανίσκοι περιβεβλημένοι στολήν λευκήν. Η εικονογραφική παράδοση σχετικά με την εμφάνιση αγγέλων παραμένει επίσης σταθερή διαμέσου των αιώνων, απεικονίζοντας μόνον τέτοιους εξαστράπτοντες νεανίσκους, συχνά με φτερά, τα οποία βεβαίως αποτελούν ένα συμβολικό χαρακτηριστικό, συνήθως όχι ορατό στις εμφανίσεις των αγγέλων, και η Έβδομη Οικουμενική Σύνοδος του 787 μ.Χ. όρισε ότι οι άγγελοι θα πρέπει πάντα να απεικονίζονται μόνον κατ’ αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ως άνθρωποι. Οι «ερωτιδείς» της Δυτικής τέχνης της Αναγέννησης και των κατοπινών περιόδων είναι παγανιστικής έμπνευσης και δεν έχουν καμιά σχέση με τους αληθινούς αγγέλους.

Μάλιστα, όχι μόνον όσον αφορά την καλλιτεχνική αναπαράσταση αγγέλων, αλλά και στη συνολική διδασκαλία περί πνευματικών όντων, η σύγχρονη Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική Δύση έχει κατά πολύ απομακρυνθεί από τη διδασκαλία της Αγίας Γραφής και της αρχαίας Χριστιανικής παράδοσης. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε αυτό το σφάλμα, εάν θέλουμε να κατανοήσουμε την αληθινή χριστιανική διδασκαλία για την πορεία της ψυχής μετά το θάνατο.

Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ (+1867), ένας από τους μεγάλους Πατέρες των πρόσφατων χρόνων, παρατήρησε αυτό το σφάλμα και αφιέρωσε έναν ολόκληρο τόμο από τα Έργα του τόσο για να το αποκαλύψει, όσο και για να παραθέσει την αληθινή Ορθόδοξη διδασκαλία σχετικά με το θέμα. Επικρίνοντας τις απόψεις που εκφράζει ένα πρότυπο Ρωμαιοκαθολικό θεολογικό έργο, το Λεξικό της Θεολογίας, που γράφτηκε το 19ο αιώνα από τον Αββά Μπερζιέ, ο Επίσκοπος Ιγνάτιος αφιερώνει ένα εκτενές τμήμα αυτού του τόμου για να εκφράσει την αντίθεσή του προς τη σύγχρονη ιδέα, που βασίζεται στην διατυπωμένη από τον Ντεκάρτ φιλοσοφία του 17ου αιώνα, η οποία πρέσβευε ότι καθετί που βρίσκεται έξω από τον υλικό κόσμο ανήκει απλώς στον κόσμο του «αμιγούς πνεύματος». Μία τέτοια ιδέα, στην πραγματικότητα, τοποθετεί τον άπειρο Θεό στο ίδιο επίπεδο με τα διάφορα πεπερασμένα πνεύματα – αγγέλους, δαίμονες, ψυχές αποθανόντων. Η ιδέα αυτή είναι εξαιρετικά διαδεδομένη σήμερα, αν και όσοι την ασπάζονται δεν αντιλαμβάνονται τις πλήρεις συνέπειές της, και εξηγεί ένα μεγάλο μέρος της σύγχυσης που διέπει το σύγχρονο κόσμο όσον αφορά τα «πνευματικά» θέματα: ιδιαίτερο ενδιαφέρον εκδηλώνεται για καθετί που βρίσκεται έξω από τον υλικό κόσμο, συχνά με ελάχιστη διάκριση μεταξύ του τι είναι θείο, αγγελικό, δαιμονικό, ή απλώς και μόνον αποτέλεσμα ασυνήθιστων ανθρώπινων δυνάμεων ή και της φαντασίας.Ο Αββάς Μπερζιέ δίδασκε ότι οι άγγελοι, οι δαίμονες, και οι ψυχές των αποθανόντων είναι όντα «απολύτως πνευματικά, συνεπώς δεν υπόκεινται σε νόμους που διέπουν το χρόνο και το χώρο, μπορούμε να ομιλούμε για την «μορφή» ή την «κίνησή» τους μόνο μεταφορικά και, τέλος, «έχουν ανάγκη να περιβάλλονται ένα λεπτό σώμα οποτεδήποτε ο Θεός τους επιτρέπει να ενεργούν ως όντα με υλική υπόσταση». Ακόμα και ένα Ρωμαιοκαθολικό έργο του 20ου αιώνα σχετικά με το σύγχρονο πνευματισμό, το οποίο, κατά τα άλλα, διαθέτει γνώση του θέματος, επαναλαμβάνει αυτήν τη διδασκαλία, δηλώνοντας, για παράδειγμα, ότι τόσο οι άγγελοι όσο και οι δαίμονες «μπορούν να δανειστούν την απαιτούμενη ύλη (ώστε να καθίστανται ορατοί στους ανθρώπους) από μία κατώτερη ουσία είτε έμψυχη είτε άψυχη». Οι ίδιοι οι πνευματιστές και αποκρυφιστές έχουν αφομοιώσει τις ιδέες αυτές από τη σύγχρονη φιλοσοφία. Ένας οξυδερκής απολογητής των απόψεων του Χριστιανισμού περί υπερφυσικού, ο Αγγλικανός Κ.Σ. Λιούις, ορθά επικρίνει τη σύγχρονη «αντίληψη περί ουρανού ως απλώς μία κατάσταση του νοός» και πάλι όμως φαίνεται, τουλάχιστον εν μέρει, προσκολλημένος στη σύγχρονη άποψη «ότι το σώμα και ο τόπος και η κίνηση και ο χρόνος, σήμερα φαίνονται άσχετα προς τα μεγαλύτερα ύψη της πνευματικής ζωής». Τέτοιες απόψεις είναι το αποτέλεσμα μίας υπεραπλούστευσης της πνευματικής πραγματικότητας υπό την επιρροή του σύγχρονου υλισμού και οφείλονται στην απώλεια επαφής με την αυθεντική χριστιανική διδασκαλία και τις πνευματικές εμπειρίες.

Για να κατανοήσουμε την Ορθόδοξη διδασκαλία περί αγγέλων και άλλων πνευμάτων, πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε από την υπεραπλουστευμένη σύγχρονη διχοτομική διάκριση – διχοτομία «ύλης – πνεύματος», η αλήθεια είναι πολύ πιο σύνθετη από αυτήν τη διάκριση, αλλά και ταυτόχρονα τόσο «απλή» που όσοι είναι ακόμα ικανοί να την πιστεύουν, μάλλον θα θεωρηθούν από πολύ κόσμο ως «αφελώς προσηλωμένοι στο γράμμα». Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος γράφει: «Όταν ο Θεός ανοίξει τους πνευματικούς οφθαλμούς ενός ανθρώπου, αυτός τότε μπορεί να δει τα πνεύματα με τη δική τους μορφή». «Οι άγγελοι, όταν εμφανίζονται στους ανθρώπους, έχουν πάντοτε ανθρώπινη μορφή». Παρομοίως, σύμφωνα με τον Επίσκοπο Ιγνάτιο, «από την Αγία Γραφή καθίσταται φανερό ότι η ανθρώπινη ψυχή έχει τη μορφή ανθρώπινου σώματος, ακριβώς όπως τα άλλα δημιουργημένα πνεύματα. Για να το αποδείξει αυτό, ο Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει ένα πλήθος αποσπασμάτων από Πατερικές πηγές. Ας εξετάσουμε λοιπόν προς ιδίαν γνώσιν την Πατερική διδασκαλία.Ο αγ. Βασίλειος ο Μέγας, στο έργο του περί του Αγίου Πνεύματος, αναφέρει ότι «ως προς τας αγγελικάς δυνάμεις η μεν ουσία αυτών είναι πνεύμα αέριον ή ίσως πυρ άυλον. Διά τούτο και ευρίσκονται εις τόπον συγκεκριμένον και καθίστανται ορατοί δια της εμφανίσεώς των εις του αξίους υπό την μορφήν των ιδικών των σωμάτων.». Επίσης, ότι « δια τους αγγέλους πιστεύεται ότι έκαστος εξ αυτών ευρίσκεται εις ένα ωρισμένον τόπον, διότι ο άγγελος ο οποίος επαρουσιάσθη εις τον Κορνήλιον δεν ευρίσκετο ταυτοχρόνως και δίπλα εις τον Φίλιππον, ενώ εκείνος ο οποίος συνωμίλει μετά του Ζαχαρίου εις το θυσιαστήριον, δεν ευρίσκετο συγχρόνως και εις την θέσιν του εις τον ουρανόν».

Παρομοίως, ο αγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος διδάσκει: «Κι απ’ την Τριάδα φώτα ειν’ εκείνα δεύτερα βασιλικά που λάμπουν, λαμπροί άγγελοι, χωρίς μορφή, που στο μεγάλο θρόνο σαν πνεύματα πανάλαφρα στέκονται ολόγυρά του, φλόγα και πνεύματα θεϊκά, γοργά πετούν στα αιθέρια».Έτσι λοιπόν, οι άγγελοι, ενώ είναι «πνεύματα» και «πυρός φλόγα», όπως διαβάζουμε στην Αγία Γραφή, «ο ποιών τους αγγέλους αυτού πνεύματα, και τους λειτουργούς αυτού πυρός φλόγα» (Προς Εβραίους), και ενοικούν σε έναν κόσμο όπου δεν ισχύουν οι γήινοι νόμοι που διέπουν το χώρο και το χρόνο και ενεργούν με τέτοιους «υλικούς» τρόπους, αν μπορούμε να τους ονομάσουμε έτσι, που μερικοί Πατέρες δε διστάζουν να αναφέρονται στα «αέρια σώματα» των αγγέλων. Ο αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνοψίζοντας κατά τον 8ο αιώνα τη διδασκαλία των προγενέστερων του Πατέρων, αναφέρει: «Εν τούτοις ο άγγελος λέγεται ασώματος και άυλος, όταν συγκρίνεται με μας, γιατί καθετί που συγκρίνεται με το Θεό, το μόνο ασύγκριτο, βρίσκεται παχύ και υλικό. Πραγματικά άυλο και ασώματο είναι μόνον το θείον». Επίσης, διδάσκει ότι: «Οι άγγελοι είναι περιγραπτοί, όταν βρίσκονται στον ουρανό, δε βρίσκονται στη γή, και όταν στέλνονται από το Θεό στη γη, δεν μένουν στον ουρανό. Δεν περιορίζονται από τείχη και πόρτες και κλειδαριές και σφραγίσματα, γιατί δεν έχουν όρια. Βέβαια λέγω ότι δεν έχουν όρια, γιατί δεν φανερώνονται όπως ακριβώς είναι στους άξιους, σ’ αυτούς που θα θελήσει ο Θεός να φανερωθούν, αλλά με μετασχηματισμό, όπως μπορούν να τους δούν αυτοί που τους βλέπουν». Λέγοντας ότι οι άγγελοι «δε φανερώνονται όπως ακριβώς είναι», ο αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός δε βρίσκεται σε αντίφαση με τον αφ. Βασίλειο, ο οποίος διδάσκει ότι οι άγγελοι εμφανίζονται «υπό την μορφήν των ιδικών των σωμάτων». Και οι δυο αυτές δηλώσεις είναι αληθείς, όπως φαίνεται καθαρά σε πολυάριθμες φανερώσεις αγγέλων στην Παλαιά Διαθήκη. Ετσι, ο Αρχάγγελος Ραφαήλ ήταν επί πολλές εβδομάδες ο συνταξιδιώτης του Τωβία χωρίς ποτέ να κινήσει την παραμικρή υποψία ότι δεν ήταν άνθρωπος. Ωστόσο, όταν ο Αρχάγγελος αποκάλυψε στο τέλος ποιος ήταν, είπε: «πάσας τας ημέρας ωπτανόμην υμίν, και ουκ έφαγον ουδέ έπιον, αλλά όρασιν υμείς εθεωρείται» (Τωβίτ). Αλλά και οι τρείς άγγελοι που εμφανίστηκαν στον Αβραάμ έδωσαν την εντύπωση ότι έτρωγαν και εξελήφθησαν ως άνθρωποι. Παρομοίως, ο αγ. Κύριλλος Ιεροσολύμων, στις Κατηχήσεις του μας πληροφορεί, σχετικά με τον άγγελο που εμφανίστηκε στο Δανιήλ, ότι «ο προφήτης Δανιήλ κατατρόμαξε και έβαλε το πρόσωπό του στη γή, μόνο και μόνο που του φανερώθηκε ο αρχάγγελος Γαβριήλ… και μέχρι που πήρε ο Αγγελος ανθρώπινη μορφή, δεν τόλμησε να απαντήσει ο προφήτης». Όμως, στο βιβλίο του Δανιήλ διαβάζουμε ότι ακόμα και στην πρώτη του απαστράπτουσα παρουσία, ο άγγελος είχε επίσης ανθρώπινη μορφή, μόνον που η λαμπρότητά της ήταν τόσο μεγάλη, «και το πρόσωπον αυτού ωσεί όρασις αστραπής, και οι οφθαλμοί αυτού ωσεί λαμπάδες πυρός, και οι βραχίονες αυτού και τα σκέλη ως όρασις χαλκού στίλβοντος», ώστε να μην μπορούν να την αντέξουν οι ανθρώπινοι οφθαλμοί (Δανιήλ). Συνεπώς, η εξωτερική εμφάνιση ενός αγγέλου είναι η ίδια με την εμφάνιση ενός ανθρώπου, αλλά επειδή το αγγελικό «σώμα» δεν είναι υλικό και επειδή αυτή και μόνο η όραση της πύρινης, λαμπερής του εξωτερικής εμφάνισης είναι αρκετή για να αποσβολώσει οποιονδήποτε άνθρωπο που βρίσκεται ακόμα μέσα στη σάρκα, οι εμφανίσεις αγγέλων πρέπει αναγκαστικά να προσαρμόζονται στους ανθρώπινους οφθαλμούς που τις αντικρίζουν, και έτσι να φαίνονται λιγότερο λαμπερές και να εμπνέουν δέος απ’ ότι στην πραγματικότητα.

Σχετικά με την ανθρώπινη ψυχή επίσης, ο ιερός Αυγουστίνος διδάσκει στο έργο του «Η πολιτεία του Θεού» ότι, όταν η ψυχή αποχωρισθεί από το σώμα, « ο άνθρωπος που βρίσκεται σε μία τέτοια κατάσταση, καθαρώς πνευματική και όχι σωματική, βλέπει τον εαυτό του τόσο όμοιο προς το σώμα του, ώστε να μην μπορεί να διακρίνει καμιά απολύτως διαφορά». Η αλήθεια αυτή έχει σήμερα ευρέως επιβεβαιωθεί από τις προσωπικές εμπειρίες των πιθανώς χιλιάδων ανθρώπων οι οποίοι έχουν επαναφερθεί στη ζωή στην εποχή μας.Όμως όταν ομιλούμε περί «σωμάτων» των αγγέλων και των άλλων πνευμάτων, πρέπει να προσέχουμε να μην αποδίδουμε σε αυτούς κανένα χονδροειδώς υλικό χαρακτηριστικό. Εν κατακλείδι, ο αγ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός διδάσκει: «της οποίας ουσίας μόνος ο κτίστης γνωρίζει το είδος και τον όρο». Στη Δύση, ο ιερός Αυγουστίνος έγραψε ότι είναι ακριβώς το ίδιο είτε προτιμούμε να ομιλούμε περί «αερίων σωμάτων» των δαιμόνων και άλλων πνευμάτων, είτε απλώς τα αποκαλούμε «ασώματα».Ο ίδιος ο Επίσκοπος Ιγνάτιος έδειξε ίσως ένα υπερβολικό ενδιαφέρον να ερμηνεύσει τα αγγελικά «σώματα» βασιζόμενος στην επιστημονική γνώση του 19ου αιώνα περί των αερίων, για το λόγο αυτό μία ελαφρά διαφωνία δημιουργήθηκε μεταξύ εκείνου και του Επισκόπου Θεοφάνους του Εγκλείστου, ο οποίος θεώρησε αναγκαίο να τονίσει τη μη σύνθετη φύση των πνευμάτων, τα οποία, φυσικά, δεν απαρτίζονται από μόρια χημικών στοιχείων, όπως συμβαίνει με όλα τα αέρια. Στο βασικό σημείο όμως, δηλαδή στο «λεπτό περίβλημα» που όλα τα πνεύματα διαθέτουν, συμφωνούσε με τον Επίσκοπο Ιγνάτιο». Ίσως κάποια παρόμοια παρανόηση σε κάποιο δευτερεύον σημείο ή κάποιο ζήτημα ορολογίας στάθηκε υπεύθυνη για τη διαμάχη που εκδηλώθηκε στη Δύση τον 5ο αιώνα μ.Χ. όταν ο Λατίνος Πατέρας αγ. Φαύστος του Λεράν δίδαξε αυτό το ίδιο δόγμα περί της σχετικής «υλικότητας» της ψυχής βάσει της διδασκαλίας των Πατέρων της Ανατολικής Εκκλησίας.

Αν ο ακριβής προσδιορισμός της αγγελικής φύσης είναι γνωστός μόνο στο Θεό, η κατανόηση της δράσης των αγγέλων, τουλάχιστον σε αυτόν τον κόσμο, είναι εφικτή για κάθε άνθρωπο, αφού υπάρχουν πολλές σχετικές μαρτυρίες τόσο στην Αγία Γραφή όσο και στα Πατερικά κείμενα, καθώς επίσης και στους Βίους Αγίων. Για να κατανοήσουμε πλήρως τις φανερώσεις που εκδηλώνονται στους αποθνήσκοντες, θα πρέπει να γνωρίζουμε ειδικώς το πώς εμφανίζονται οι πεπτωκότες άγγελοι, δηλαδή οι δαίμονες. Οι αληθινοί άγγελοι πάντα εμφανίζονται με τις δικές τους μορφές, μόνο λιγότερο εξαστράπτοντες απ’ ότι είναι στην πραγματικότητα, και ενεργούν αποκλειστικά με σκοπό να εκπληρώσουν το θέλημα και τις εντολές του Θεού. Από την άλλη, οι πεπτωκότες άγγελοι, παρότι εμφανίζονται μερικές φορές με τη δική τους μορφή την οποία ο όσιος Σεραφείμ του Σάρωφ περιέγραψε, από την προσωπική του εμπειρία, ως «φρικιαστική», συνήθως εμφανίζονται με διάφορες άλλες μορφές και κάνουν πολλά «θαύματα» με τις δυνάμεις που κατέχουν λόγω της υποτέλειάς τους στον άρχοντα της εξουσίας του αέρος. Ο ιδιαίτερος τόπος διαμονής τους είναι ο αέρας, και κύρια αποστολή τους είναι να βάζουν σε πειρασμό ή να τρομάζουν τους ανθρώπους και έτσι να τους παρασύρουν μαζί τους στην απώλεια. Ο αγώνας του Χριστιανού κατευθύνεται εναντίον των δαιμόνων: « ότι ουκ έστιν ημίν η πάλη προς αίμα και σάρκα, αλλά προς τας αρχάς, προς τα εξουσίας, προς τους κοσμοκράτορας του σκότους του αιώνος τούτου, προς τα πνευματικά τηςπονηρίας εν τοις επουρανίοις» (προς Εφετσίους).

Ο ιερός Αυγουστίνος, στην όχι ιδιαιτέρως γνωστή πραγματεία του «Η Μαντεία των Δαιμόνων», την οποία έγραψε όταν του ζητήθηκε να ερμηνεύσει μερικές από τις πολλές δαιμονικές φανερώσεις στον αρχαίο παγανιστικό κόσμο, παρουσιάζει μία ικανοποιητική γενική εικόνα των δαιμονικών δραστηριοτήτων:«Η φύση των δαιμόνων είναι τέτοια, ώστε η αντιληπτική ικανότητα του αέριου σώματος υπερβαίνει εύκολα αυτήν των γήινων σωμάτων, και η ταχύτητά τους, επίσης, λόγω της μεγαλύτερης κινητικότητας του αέριου σώματος, ξεπερνά ασύγκριτα όχι μόνο την ταχύτητα με την οποία κινούνται οι άνθρωποι και τα άγρια ζώα, αλλά ακόμα και αυτή με την οποία πετούν τα πουλιά. Διαθέτοντας αυτές τις ικανότητες, χάρη στις ιδιότητες του αέριου σώματος, δηλαδή την οξύτητα αντίληψης και την ταχύτητα κίνησης, προβλέπουν και αποκαλύπτουν πολλά πράγματα που έχουν παρατηρήσει πολύ πριν αυτά συμβούν. Όταν γίνεται κάτι τέτοιο, οι άνθρωποι θαυμάζουν, εξ αιτίας της βραδύτητας της γήινης αντίληψής τους. Οι δαίμονες επίσης, επειδή υπάρχουν επί μακρά χρονική περίοδο, έχουν συσσωρεύσει μία πολύ μεγαλύτερη πείρα των γεγονότων σε σύγκριση με τους ανθρώπους, των οποίων η ζωή είναι σύντομη. Χάρη σε αυτές τους τις ικανότητες, που τους έχει παραχωρήσει η φύση του αερίου σώματος, οι δαίμονες όχι μόνο προλέγουν πολλά από αυτά που θα συμβούν, αλλά κάνουν και πολλά θαύματα».Πολλά από τα «θαύματα» και τα οπτικά τεχνάσματα των δαιμόνων περιγράφονται στην εκτενή ομιλία του αγ. Αντωνίου του Μεγάλου, στο Βίο του, που συνέγραψε ο αγ. Αθανάσιος, στο ίδιο επίσης έργο γίνεται αναφορά στα «ελαφρύτερα σώματα» των δαιμόνων. Αλλά και στο Βίο του αγ. Κυπριανού, πρώην μάγου, βρίσκουμε πολυάριθμες περιγραφές δαιμονικών μεταμορφώσεων και θαυμάτων, όπως αυτά τα διηγείται κάποιος που είχε ενεργό συμμετοχή σε αυτά.Μία κλασική περιγραφή δαιμονικής δραστηριότητας συναντούμε στην έβδομη και όγδοη από τις Διαλέξεις του αγ. Ιωάννη του Κασσιανού, του μεγάλου Πατέρα της Γαλατίας, ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα και πρώτος μετέφερε την πλήρη διδασκαλία του Ανατολικού μοναχισμού στη Δύση.

Γράφει ο αγ. Κασσιανός:

« Είναι τόσο μεγάλο το πλήθος των πονηρών πνευμάτων τα οποία πληρούν τον εναέριο χώρο που εκτείνεται μεταξύ ουρανού και γής και ίπτανται στο χώρο αυτό μη μένοντας αδρανή αλλά μέσα σε ταραχή και θόρυβο, ώστε η Θεία Πρόνοια για το δικό μας όφελος έχει κρύψει και απομακρύνει αυτά τα πνεύματα από τα βλέμματα των ανθρώπων, εάν δεν είχε γίνει αυτό, οι άνθρωποι θα καταλαμβάνονταν από ανυπόφορο τρόμο και θα ήταν έτοιμοι να καταρρεύσουν , εξ αιτίας του φόβου μήπως τους επιτεθούν οι δαίμονες ή του φρικιαστικού θεάματος των προσώπων στα οποία μεταμορφώνονται και μεταλλάσσονται οικειοθελώς οποτεδήποτε θελήσουν…«Όσο για την αναμφισβήτητη αλήθεια ότι τα ακάθαρτα πνεύματα κυβερνώνται από τις πιο πονηρές δυνάμεις και υπόκεινται σε αυτές, αυτό το πληροφορούμαστε όχι μόνο από τη μαρτυρία της Αγίας Γραφής, την οποία διαβάζουμε στην περιγραφή της απάντησης του Κυρίου προς τους Φαρισαίους που Τον συκοφαντούσαν: «ει εγώ εν Βεελζεβούλ, τω άρχοντι των δαιμονίων, εκβάλλω τα δαιμόνια» (κατά Ματθαίον), αλλά και από τα ευκρινή οράματα και τις πολλές εμπειρίες των αγίων μας.

«Όταν ένας από τους αδελφούς μας ταξίδευε σε αυτήν την έρημο, έχοντας βρει μια σπηλιά μετά το σούρουπο, σταμάτησε εκεί και θέλησε να κάνει τη βραδινή προσευχή του. Ενώ λοιπόν κατά τη συνήθεια έλεγε τους ψαλμούς, η ώρα πέρασε και έφτασε κιόλας περασμένα μεσάνυχτα. Αφού τελείωσε τον κανόνα της προσευχής, θέλοντας να ξεκουράσει λίγο το αποκαμωμένο του σώμα, ξάπλωσε κάτω και ξαφνικά άρχισε να βλέπει αναρίθμητες ορδές δαιμόνων που συγκεντρώνονταν απ’ όλες τις κατευθύνσεις, έρχονταν ο ένας πίσω από τον άλλο, σε μια ατέλειωτη παράταξη και μια πολύ μακριά σειρά. Μερικοί προηγούνταν του αρχηγού τους, ενώ άλλοι τον ακολουθούσαν. Τελικά εμφανίστηκε ο άρχοντας, μεγαλύτερος απ’ όλους στο ανάστημα και φρικιαστικότερος απ’ όλους στην εμφάνιση. Αφού του έστησαν ένα θρόνο πάνω σε ένα υπερυψωμένο βήμα, κάθισε και, ερευνώντας προσεκτικά, άρχισε να εξετάζει τη δραστηριότητα του κάθε δαίμονα. Εκείνους που έλεγαν ότι δεν είχαν καταφέρει ακόμα να παρασύρουν τους αντιπάλους τους, τους διέταξε με επιπλήξεις και βρισιές να εξαφανιστούν από τα μάτια του, θεωρώντας τους τεμπέληδες και αδιάφορους, και τους κατηγορούσε με λυσσασμένους βρυχηθμούς ότι χαράμισαν τόσο χρόνο και προσπάθεια χωρίς να καταφέρουν τίποτα. Εκείνους όμως που δήλωναν ότι είχαν πετύχει να παρασύρουν στην αμαρτία αυτούς που τους είχαν ανατεθεί, τους άφηνε να φύγουν με μεγάλες τιμές, ενώ όλοι οι υπόλοιποι δαίμονες τους επευφημούσαν με ενθουσιασμό, ως ιδιαίτερα θαρραλέους πολεμιστές, οι οποίοι δοξάζονταν ως παράδειγμα για όλους.

«Τότε ένα πονηρότατο πνεύμα προχώρησε μπροστά από το πλήθος και ανέφερε με μοχθηρή χαρά, σαν να επρόκειτο για κάποια λαμπρή του νίκη, ότι τελικά είχε υποτάξει ένα φημισμένο μοναχό, του οποίου είπε το όνομα, μετά από δεκαπέντε χρόνια ακατάπαυστης πειρασμικής πολιορκίας, παρασύροντας τον εκείνη ακριβώς τη νύχτα στην πορνεία… Μετά από αυτήν τη δήλωση, υπερβολική ευθυμία κατέλαβε όλο το πλήθος δαιμόνων, ενώ ο δαίμονας εκείνος αποχώρησε, εκστασιασμένος μπροστά στους υψηλούς επαίνους του άρχοντα του σκότους και στεφανωμένος με δόξα. Καθώς πλησίαζε η αυγή, όλο εκείνο το πλήθος των δαιμόνων εξαφανίσθηκε». Αργότερα ο αδελφός που έγινε μάρτυρας αυτού του θεάματος πληροφορήθηκε ότι η δήλωση σχετικά με την πτώση του μοναχού ήταν πράγματι αληθινή.

Τέτοιες εμπειρίες εξακολουθούν να συμβαίνουν σε Ορθόδοξους Χριστιανούς μέχρι και τον αιώνα μας. Σαφώς δεν αποτελούν ούτε όνειρα ούτε οράματα, αλλά εν εγρηγόρσει εμπειρίες δαιμόνων με τη μορφή που έχουν στην πραγματικότητα – μόνον, φυσικά, αφού οι πνευματικοί οφθαλμοί του ανθρώπου στον οποίο εμφανίζονται έχουν ανοιχθεί ώστε να βλέπει αυτά τα όντα που κανονικά είναι αόρατα για τους ανθρώπινους οφθαλμούς. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, υπήρχαν ίσως ελάχιστοι μόνο «συντηρητικοί» ή «αφελείς» Ορθόδοξοι Χριστιανοί που μπορούσαν ακόμα να πιστεύουν στην «κατά γράμμα αλήθεια» τέτοιων διηγήσεων, και σήμερα όμως, μερικοί Ορθόδοξοι δυσκολεύονται να τις πιστέψουν, τόσο πολύ έχει διαπεράσει τον κόσμο η σύγχρονη πεποίθηση ότι οι άγγελοι και οι δαίμονες είναι «αμιγή πνεύματα» και δεν ενεργούν με τέτοιους «υλικούς» τρόπους. Μόνο λόγω της σημαντικά αυξημένης δαιμονικής δραστηριότητας των τελευταίων χρόνων αυτές οι διηγήσεις αρχίζουν και πάλι να μοιάζουν τουλάχιστον αληθοφανείς. Σήμερα επίσης οι ευρέως διαδεδομένες «μεταθανάτιες» εμπειρίες έχουν ανοίξει διάπλατα τον κόσμο της μη υλικής πραγματικότητας σε πολλούς συνηθισμένους ανθρώπους οι οποίοι δεν έχουν ποτέ ως τώρα έλθει σε επαφή με απόκρυφα φαινόμενα, και έτσι η ύπαρξη μίας ερμηνείας του κόσμου αυτού και των όντων του, ερμηνεία η οποία θα χαρακτηρίζεται από αλήθεια και εσωτερική συνοχή, αποτελεί μία από τις ανάγκες της εποχής μας. Μόνον ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, έχοντας διαφυλάξει την αυθεντική Χριστιανική διδασκαλία μέχρι σήμερα, μπορεί να παράσχει μία τέτοια ερμηνεία.

Ας δούμε τώρα πιο συγκεκριμένα με ποιόν τρόπο εμφανίζονται οι άγγελοι και οι δαίμονες κατά τη στιγμή του θανάτου.