Η ΨΥΧΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6)

Η ψυχή μετά θάνατον

Serafeim Rose

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Τα εναέρια τελώνια

Ο ιδιαίτερος τόπος, όπου κατοικούν οι δαίμονες στο μεταπτωτικό κόσμο μας, και όπου οι ψυχές των απελθόντων έρχονται αντιμέτωπες με αυτούς, είναι ο αέρας. Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ περιγράφει εκτενώς τον κόσμο των δαιμόνων, ο οποίος πρέπει να γίνει σαφώς αντιληπτός, προκειμένου να μπορέσουμε να κατανοήσουμε πλήρως τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες.Ο λόγος του Θεού και το Αγιο Πνεύμα που ενεργεί μαζί με αυτόν μας αποκαλύπτει, μέσω τον αγίων, οι οποίοι είναι τα «σκεύη εκλογής του», ότι ο χώρος μεταξύ ουρανού και γής, η όλη κυανόχρωμη έκταση του αέρα που είναι ορατή στους ανθρώπους κάτω από τους ουρανούς, είναι ο χώρος όπου ενοικούν οι πεπτωκότες άγγελοι, οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τα ουράνια. Ο Απόστολος Παύλος αποκαλεί τους πεπτωκότες αγγέλους «τα πνευματικά της πονηρίας εν τοις επουρανίοις» και τον επικεφαλή τους «τον άρχοντα της εξουσίας του αέρος».

Υπάρχει ένα πλήθος πεπτωκότων αγγέλων διασκορπισμένων απ’ άκρη σ’ άκρη στη διάφανη, απέραντη έκταση που βλέπουμε από πάνω μας. Δε σταματούν να ενοχλούν όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες και κάθε άνθρωπο ξεχωριστά, δεν υπάρχει καή πράξη, δεν υπάρχει έγκλημα στο οποίο να μην είναι πρωταίτιοι και συμμετέχοντες, προδιαθέτουν και καθοδηγούν τους ανθρώπους προς την αμαρτία με κάθε δυνατό μέσο.«Ο αντίδικος υμών διάβολος ως λέων ωρυόμενος περιπατεί ζητών τίνα καταπίη» τόσο κατά την επίγεια ζωή όσο και μετά το χωρισμό της ψυχής από το σώμα. Όταν η ψυχή ενός χριστιανού, αφήνοντας την επίγεια κατοικία της, αρχίζει να αγωνίζεται να φτάσει στην ουράνια πατρίδα περνώντας μέσα από το χώρο των εναέριων πνευμάτων, οι δαίμονες τη σταματούν, πασχίζουν να εντοπίσουν σε αυτήν κάποια ομοιότητα μαζί τους, με την αμαρτία τους, με την πτώση τους, και να τη σύρουν κάτω στην κόλαση «εις το πύρ το αιώνιον το ητοιμασμένον τω διαβόλω και τοις αγγέλοις αυτού (στην αιώνια φωτιά που έχει ετοιμασθή δια τον διάβολον και τους αγγέλους του.). Επομένως, ενεργούν βάσει του δικαιώματος που έχουν αποκτήσει.

Μετά την πτώση του Αδάμ, συνεχίζει ο επίσκοπος Ιγνάτιος, όταν ο άνθρωπος αποκλείστηκε από τον παράδεισο και ο Θεός έβαλε ένα Χερουβείμ με φλόγινη ρομφαία να τον φυλάττει, «και εξέβαλε τον Αδάμ και κατώκισεν αυτόν απέναντι του παραδείσου της τρυφής και έταξε τα Χερουβείμ και την φλογίνην ρομβαίαν την στρεφομένη φυλάσσειν την οδόν του ξύλου της ζωής», ο αρχηγός των πεπτωκότων αγγέλων, ο σατανάς, μαζί με ορδές υποταγμένων σε αυτόν πνευμάτων «στάθηκε πάνω στην ατραπό που οδηγεί από τη γή στον παράδεισο, και από εκείνη τη στιγμή μέχρι τη στιγμή του σωτήριου πάθους και του ζωοποιού θανάτου του Χριστού δεν επέτρεπε να περάσει από αυτήν την ατραπό ούτε μία ανθρώπινη ψυχή μετά την έξοδό της από το σώμα. Οι πύλες του ουρανού ήταν αιωνίως κλειστές για τους ανθρώπους. Μετά το θάνατό τους, τόσο οι δίκαιοι όσο και οι αμαρτωλοί κατέρχονταν στην κόλαση. Οι αιώνιες πύλες και ο αδιάβατος δρόμος άνοιξαν μόνο για τον Κύριό μας Ιησού Χριστό». Μετά τη λύτρωση που μας χάρισε ο Ιησούς Χριστός, «όλοι αυτοί που έχουν απροκάλυπτα απορρίψει το Λυτρωτή αποτελούν την κληρονομιά του σατανά: οι ψυχές τους, μετά τον αποχωρισμό τους από το σώμα, κατέρχονται κατευθείαν στην κόλαση. Αλλά και οι Χριστιανοί που ρέπουν προς την αμαρτία είναι επίσης ανάξιοι να αναληφθούν από την επίγεια ζωή στη μακάρια αιωνιότητα. Η ίδια η δικαιοσύνη απαιτεί να υπάρξει μία στάθμιση και μία αξιολόγηση αυτών των μορφών προδοσίας προς το Λυτρωτή. Χρειάζεται κάποια κρίση και διάκριση προκειμένου να καθορισθεί, εάν τα όσα επικρατούν στην ψυχή την προορίζουν για την αιώνια ζωή ή τον αιώνιο θάνατο. Η ανυπόκριτη Κρίση του Θεού αναμένει την ψυχή του κάθε Χριστιανού μετά την αναχώρησή της από το σώμα, όπως άλλωστε έχει πει και ο απόστολος Παύλος: «απόκειται τοις ανθρώποις άπαξ αποθανείν, μετά δε τούτο κρίσις.

Για τη δοκιμασία των ψυχών καθώς περνούν μέσα από τον αέρα, έχουν τοποθετηθεί από τις σκοτεινές δυνάμεις ξεχωριστοί τόποι κρίσης και φρουροί με αξιοσημείωτη τάξη. Στα υποουράνια στρώματα, από τη γη μέχρι τον ίδιο τον ουρανό, ορθώνονται λεγεώνες πεπτωκότων πνευμάτων που φρουρούν τη διάβαση της ψυχής. Κάθε τμήμα είναι υπεύθυνο για μία ειδική μορφή αμαρτίας και ελέγχει την ψυχή και ελέγχει την ψυχή γι’ αυτήν τη μορφή αμαρτίας, όταν η ψυχή φθάνει εκεί. Στα Πατερικά κείμενα οι εναέριοι δαιμονικοί φρουροί και οι τόποι κρίσης αποκαλούνται τελώνια, και τα πνεύματα τα οποία υπηρετούν σε αυτούς αποκαλούνται εισπράκτορες».

Πώς να κατανοήσουμε τα τελώνια

Ίσως καμιά άποψη της Ορθόδοξης εσχατολογίας δεν έχει παρανοηθεί τόσο, όσο η σχετική με το φαινόμενο των εναέριων τελωνίων. Πολλοί απόφοιτοι των σημερινών νεωτεριστικών Ορθόδοξων σχολών τείνουν να απορρίπτουν γενικά το όλο φαινόμενο ως ένα είδος «μεταγενέστερης προσθήκης» στην Ορθόδοξη διδασκαλία, ή ως ένα είδος «φανταστικού» κόσμου που δεν είναι θεμελιωμένος στα κείμενα των Γραφών ή των Πατέρων ή στην πνευματική πραγματικότητα. Τέτοιοι φοιτητές αποτελούν τα θύματα μίας ορθολογιστικής εκπαίδευσης, η οποία στερείται εκλεπτυσμένης αντίληψης σχετικά με τα διαφορετικά επίπεδα πραγματικότητας που συχνά περιγράφοντα στα Ορθόδοξα κείμενα, αλλά και με τα διαφορετικά εννοιολογικά επίπεδα που συχνά απαντώνται στα κείμενα των Γραφών ή των Πατέρων. Η υπερβολική έμφαση που προσδίδει η σύγχρονη ορθολογιστική εκπαίδευση στην «κατά γράμμα» έννοια των κειμένων καθώς και μία «ρεαλιστική» ή «κοσμική» κατανόηση των γεγονότων που περιγράφονται στην Αγία Γραφή και στους Βίους Αγίων καταλήγουν να επισκιάζουν ή να εξαφανίζουν τελείως τα πνευματικά νοήματα και τις πνευματικές εμπειρίες που συχνά είναι πρωτεύοντα στις Ορθόδοξες πηγές. Για το λόγο αυτό, ο Επίσκοπος Ιγνάτιος, ο οποίος από τη μία ήταν ένας «οξυδερκής» σύγχρονος διανοούμενος και από την άλλη ένα γνήσιο και ταπεινό τέκνο της Εκκλησίας, μπορεί να αποτελέσει την κατάλληλη γέφυρα μέσα από την οποία οι σημερινοί Ορθόδοξοι διανοούμενοι να βρούν το δρόμο της επιστροφής προς την αληθινή παράδοση της Ορθοδοξίας.Πριν παρουσιάσουμε εκτενέστερα τη διδασκαλία του Επίσκοπου Ιγνατίου περί των εναέριων τελωνίων, αξίζει να σημειώσουμε τις επιφυλάξεις που διατυπώνουν δυό Ορθόδοξοι στοχαστές, ένας σύγχρονος και ένας αρχαίος, για όσους προχωρούν στην εξερεύνηση της υπερκόσμιας πραγματικότητας.

Το 19ο αιώνα, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Μόσχας, πραγματευόμενος το θέμα της κατάστασης των ψυχών μετά το θάνατο, γράφει: «Πρέπει να σημειώσουμε ότι, όπως ακριβώς συμβαίνει γενικά με τις αναπαραστάσεις των στοιχείων του πνευματικού κόσμου για εμάς που είμαστε ενδεδυμένοι με τη σάρκα, ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία είναι ανθρωπομορφικά και λιγότερο ή περισσότερο αντιληπτά μέσω των αισθήσεων είναι αναπόφευκτα παρόντα. Ετσι, ειδικότερα, αυτά τα χαρακτηριστικά ενυπάρχουν και στη λεπτομερή διδασκαλία περί τελωνίων τα οποία διαβαίνει η ψυχή μετά τον αποχωρισμό της από το σώμα». Συνεπώς πρέπει να εδραιώσουμε στη μνήμη μας την οδηγία την οποία έδωσε ο άγγελος στον αγ. Μακάριο Αλεξανδρείας ευθύς αφότου άρχεσε να του μιλά για τα τελώνια: Να δέχεστε τα γήινα εδώ ως το πιο αδύναμο είδος αναπαράστασης των ουρανίων. Πρέπει να φανταζόμαστε τα τελώνια όχι με μία χονδροειδή και αισθητή, αλλά – όσο είναι δυνατό για μας- με μία πνευματική έννοια, και να μην αγκιστρωνόμαστε σε λεπτομέρειες οι οποίες παρουσιάζονται ποικιλοτρόπως σε διάφορους συγγραφείς και διηγήσεις της ίδιας της Εκκλησίας, μολονότι η βασική ιδέα των τελωνίων είναι μία και η αυτή».

Μερικά συγκεκριμένα παραδείγματα από τέτοιες λεπτομέρειες που δεν πρέπει να ερμηνεύονται με «χονδροειδή» και «αισθητό» τρόπο παρατίθενται από τον αγ. Γρηγόριο τον Διάλογο στο Τέταρτο Βιβλίο των Διαλόγων του, το οποίο, όπως έχουμε ήδη δει, είναι ειδικά αφιερωμένο στο θέμα της μετά θάνατον ζωής.Έτσι, περιγράφοντας το μεταθανάτιο όραμα κάποιου Ρεπαράτου, ο οποίος είδε έναν αμαρτωλό ιερέα να καίγεται στην κορυφή μίας τεράστιας νεκρικής πυράς, ο αγ. Γρηγόριος σημειώνει: «Εξάλλου ο Ρεπαράτος είδε πυρά να παρασκευάζεται, όχι γιατί στον άδη καίνε ξύλα για να βάλουν φωτιά, αλλά υπό το πρίσμα του ότι θα τα διηγείτο στους ζωντανούς. Έτσι είδε να χρησιμοποιούνται για τον εμπυρισμό των φαύλων ανθρώπων εκείνα τα υλικά, με τα οποία συνήθως τρέφεται το σωματικό πυρ στους ζωντανούς, ούτως ώστε ακούγοντας για τα συνηθισμένα, με αυτά να μαθαίνουν τι φόβο πρέπει να έχουν για τα ασυνήθιστα».

Σε μία άλλη περίπτωση, ο αγ. Γρηγόριος περιγράφει το πώς ένας άνδρας στάλθηκε πίσω στη ζωή μετά το θάνατό του εξ αιτίας ενός «λάθους» - κάποιος άλλος με το ίδιο όνομα ήταν αυτός που είχε κληθεί να φύγει από τη ζωή, κάτι που έχει επίσης συμβεί και στις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες- και κατόπιν προσθέτει: «Όταν γίνεται αυτό, δεν πρόκειται για λάθος, αλλά για νουθεσία. Γιατί η θεϊκή αγαθότητα κατά μεγάλη δωρεά της ευσπλαχνίας Της οικονομεί, ώστε μερικοί ακόμη και μετά την έξοδο ξαφνικά ξαναγυρίζουν στο σώμα, και αρχίζουν τελικά να φοβούνται τις βασάνους του άδη, τώρα που τις είδαν, κι ας μην πίστευαν προηγουμένως, όταν τις άκουγαν».Αναφερόμενος επίσης σε κάποιον άνθρωπο ο ποίος σε μεταθανάτιο όραμα είδε σπίτια καμωμένα από χρυσό στον παράδεισο, ο αγ. Γρηγόριος σχολιάζει: «Ποιος, που έχει σώας τας φρένας, θα καταλάβαινε έτσι;… δηλαδή είναι οπωσδήποτε σίγουρο πως θα κτίσει τη μονή του από χρυσό, επειδή είναι χάρη στην απλοχεριά των ελεημοσυνών του που θα αξιωθεί του αιωνίου φωτός».

Σε επόμενα κεφάλαια θα έχουμε την ευκαιρία να πούμε περισσότερα σχετικά με την διαφορά μεταξύ οράσεων του άλλου κόσμου και πραγματικών «εξωσωματικών» εμπειριών του κόσμου τούτου – οι εμπειρίες των τελωνίων, και πολλές από τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες, σαφώς ανήκουν στην τελευταία κατηγορία, όμως, προς το παρόν, μας είναι αρκετό να συνειδητοποιήσουμε ότι πρέπει να προσεγγίζουμε με επιφυλακτικότητα και σοβαρότητα όλες τις εμπειρίες από τον άλλο κόσμο. Κανείς άνθρωπος ο οποίος έχει επίγνωση της Ορθόδοξης διδασκαλίας δε θα έλεγε ότι τα τελώνια δεν είναι «αληθινά», ότι δε βιώνονται από την ψυχή μετά τον θάνατο. Πρέπει όμως να έχουμε οπωσδήποτε υπόψη μας ότι αυτές οι εμπειρίες δεν εκδηλώνονται στον τραχύ, υλικό μας κόσμο, ότι τόσο ο χρόνος όσο και ο χώρος, αν και προφανώς υφίστανται, έχουν μία τελείως διαφορετική έννοια από αυτήν με την οποία τους αντιλαμβανόμαστε στη γή και τέλος, ότι όλες οι αναφορές τέτοιων εμπειριών σε γήινη γλώσσα αποτυγχάνουν να εκφράσουν την πραγματικότητα.Οποιοσδήποτε διαθέτει μία εξοικείωση με το είδος της Ορθόδοξης γραμματείας που περιγράφει τη μεταθανάτια πραγματικότητα κατά κανόνα γνωρίζει πώς να διακρίνει ανάμεσα στις πνευματικές πραγματικότητες που περιγράφονται εκεί και τις δευτερεύουσες λεπτομέρειες που μπορεί μερικές φορές να εκφράζονται σε συμβολική ή φανταστική γλώσσα. Συνεπώς, φυσικά, δεν υπάρχουν ορατά «σπίτια» ή «θάλαμοι» στον αέρα όπου συλλέγονται τα «τέλη», και όπου αναφέρεται ότι υπάρχουν «ρολά παπύρου ή περγαμηνής» και άλλα όργανα γραπτής καταχώρησης των αμαρτιών , ή «ζυγαριές» με τις οποίες ζυγίζονται οι αρετές, ή «χρυσός» με τον οποίο πληρώνονται τα «χρέη»- σε όλες αυτές τις περιπτώσεις θα πρέπει να κατανοήσουμε σωστά τις παραπάνω εικόνες ως συμβολικά ή ερμηνευτικά μέσα που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν την πνευματική πραγματικότητα την οποία αντιμετωπίζει εκείνη την ώρα η ψυχή. Το εάν ή όχι η ψυχή όντως βλέπει τις εικόνες αυτές, λόγω της ισόβιας συνήθειάς της να βλέπει την πνευματική πραγματικότητα μόνον μέσω των σωματικών αισθήσεων, ή το εάν αργότερα μπορεί να θυμηθεί την εμπειρία μόνο μέσω της χρήσης τέτοιων εικόνων, ή το εάν απλώς αδυνατεί να εκφράσει αυτό που έχει βιώσει με κάποιον άλλο τρόπο, όλα αυτά συνιστούν ένα τελείως δευτερεύον ερώτημα που δε φαίνεται ότι ήταν σημαντικό για τους άγιους Πατέρες και τους συγγραφείς των Βίων Αγίων οι οποίοι έχουν καταγράψει τέτοιες εμπειρίες. Το βέβαιο είναι ότι όντως υπάρχει ένας έλεγχος από τους δαίμονες, οι οποίοι εμφανίζονται με μία τρομακτική αλλά ανθρώπινη μορφή, κατηγορούν τον άνθρωπο που μόλις έχει πεθάνει για τις αμαρτίες του και κυριολεκτικά προσπαθούν να αρπάξουν με τη βία το λεπτό σώμα της ψυχής, το οποίο κρατούν σφιχτά και σταθερά οι άγγελοι, και όλα αυτά συμβαίνουν στον αέρα που βρίσκεται από πάνω μας και μπορούν να τα δούν μόνον εκείνοι που οι οφθαλμοί τους έχουν ανοιχθεί στην πνευματική πραγματικότητα.

Ας επανέλθουμε τώρα στην παράθεση της Ορθόδοξης διδασκαλίας περί τελωνίων από τον Επίσκοπο Ιγνάτιο:

Πατερικές μαρτυρίες για τα τελώνια

«Η διδασκαλία περί τελωνίων είναι η διδασκαλία της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία – η έμφαση είναι του ίδιου του Επισκόπου Ιγνατίου – ότι ο απόστολος Παύλος μιλά γι΄ αυτά όταν δηλώνει δημόσια ότι οι χριστιανοί πρέπει να διεξάγουν πάλη με τα πονηρά πνεύματα που βρίσκονται κάτω από τους ουρανούς: «Διότι δεν διεξάγομεν πάλην με σάρκα και αίμα, αλλά με τας αρχάς, τας εξουσίας, τους κοσμοκράτορας του σκοτεινού τούτου κόσμου, με τα πονηρά πνεύματα εις τους ουρανούς». Αυτήν τη διδασκαλία αγίων Πατέρων σχετικά με τα τελώνια, μερικά από τα οποία θα παραθέσουμε και εμείς αμέσως παρακάτω.Ο Μέγας Αθανάσιος, στο πασίγνωστό έργο του Βίος του αγ. Αντωνίου του Μεγάλου, περιγράφει πώς ο αγ. Αντώνιος, «κάποτε, την ώρα του φαγητού, εκεί που σηκώθηκε να προσευχηθεί γύρω στην ενάτη ώρα (σημερινή 3 μ.μ.), ένοιωσε μέσα του να συναρπάζεται νοερά, και το παράδοξο, ότι στεκόταν κι έβλεπε τον εαυτό του σαν να ήταν έξω από τον εαυτό του, και πως τον οδηγούσαν άγγελοι στον αέρα. Έπειτα έβλεπε μερικούς μοχθηρούς και φοβερούς (δαίμονας) να στέκονται στον αέρα και να θέλουν να τον εμποδίσουν να μη διαβή (προς τον ουρανό). Επειδή εκείνοι που τον οδηγούσαν (οι Άγγελοι του Θεού) αντιμάχονταν, αυτοί τους ζητούσαν το λόγο πώς και γιατί παίρναν την ευθύνη του. Ηθελαν να ζητήσουν λογαριασμό της ζωής του από τότε που γεννήθηκε. Αλλά τους εμπόδιζαν οι οδηγούντες τον Αντώνιον, λέγοντάς τους:- Τα μεν αμαρτήματα από της γεννήσεώς του τα έσβησε ο Κύριος, αφ’ ότου δε έγινε μοναχός και αφοσιώθηκε στο Θεό σας επιτρέπομε να κάμετε λόγο.

Τότε επειδή οι δαίμονες κατηγορούσαν μόνον χωρίς να έχουν και επιχειρήματα, αφέθηκε ελεύθερος και ανεμπόδιστος ο δρόμος και αμέσως είδε τον εαυτό του σαν να ερχόταν και να στέκεται κοντά του και ήταν πάλιν ο ίδιος ο Αντώνιος (όπως πριν).Τότε, ξέχασε τελείως το φαγητό και έμεινε το υπόλοιπον της ημέρας και όλη την νύχτα στενάζοντας και προσευχόμενος. Διότι θαύμαζε βλέποντας με πόσους εχθρούς έχομε να παλέψωμε, και πόσους κόπους έχει να καταβάλη κανείς για να διαβή τον αέρα (προς τον ουρανό). Θυμόταν και πώς αυτά εννοούσε ο απόστολος όταν έλεγε: «Διότι δεν διεξάγομεν πάλην με σάρκα και αίμα, αλλά με τας αρχάς, τας εξουσίας, τους κοσμοκράτορας του σκοτεινού τούτου κόσμου, με τα πονηρά πνεύματα εις τους ουρανούς», «Τον άρχοντας της εξουσίας του αέρος». Ο απόστολος γνωρίζει ότι τα εναέρια πνεύματα επιζητούν ένα και μόνον πράγμα, το πώς να εμποδίσουν την ελεύθερη άνοδό μας στον ουρανό, και αγωνίζονται με διακαή πόθο να μας στερήσουν αυτή τη δυνατότητα. Ετσι, μας παρακινεί: «Ενδυθήτε την πανοπλίαν του Θεού, διά να μπορέσετε να αντισταθήτε κατά την πονηράν ημέραν», «Διά να εντραπή ο εχθρός που δεν θα έχη να πή τίποτα κακόν για μάς».

Ο αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, περιγράφοντας την ώρα του θανάτου, διδάσκει: «Στο ταξίδι μας μέσα από τον αέρα, θα έχουμε ανάγκη από πολλές προσευχές, πολλούς βοηθούς, πολλές αγαθοεργίες καθώς και από την αδιάλειπτη μεσιτεία των αγίων αγγέλων. Αφού ακόμα κι όταν έχουμε ανάγκη από κάποιον οδηγό, πόσο περισσότερη ανάγκη θα έχουμε τότε από οδηγούς και βοηθούς οι οποίοι θα μας περάσουν μέσα από τις αόρατες δυνάμεις και τους κοσμοκράτορες του σκοτεινού τούτου κόσμου που κατοικούν στον αέρα και ονομάζονται κατήγοροι και εισπράκτορες τελών».

Ο αγ. Μακάριος ο Μέγας γράφει: «Σύ, όμως, ακούοντας ότι υπάρχουν ποταμοί δρακόντων, στόματα λεονταριών και σκοτεινές δυνάμεις που βρίσκονται κάτω από τον ουρανό, και φωτιά που καίει και κοχλάζει στα μέλη, τα θεωρείς αυτά σαν ανύπαρκτα, επειδή δε γνωρίζεις ότι αν δε δεχθείς τον αρραβώνα του αγίου Πνεύματος –« Εκείνος δεν που μας στερεώνει μαζί μ’ εσάς εις τον Χριστόν και μας έχρισε είναι ο Θεός, ο Οποίος μας εσφράγισε και έδωκε στις καρδιές μας το Πνεύμα σαν αρραβώνα» - όταν η ψυχή θ’ αποχωρίζεται από το σώμα, θα κυριαρχήσουν πάνω σ’ αυτήν και δε θα σ’ αφήσουν ν’ ανεβείς στους ουρανούς».

Ο αγ. Ησαίας ο Εγκλειστος, Πατέρας της Φιλοκαλίας που έζησε τον 6ο αιώνα, διδάσκει ότι οι Χριστιανοί «θα πρέπει καθημερινά να έχουμε το θάνατο μπροστά στα μάτια μας και να ανακρίνουμε τον εαυτό μας κάθε μέρα, ώστε η ψυχή μας να χωριστεί ανώδυνα από το σώμα εκείνη την ώρα και να διέλθει από τις δυνάμεις του σκότους που μέλλουν να τη συναντήσουν στον αέρα».

«Όταν η ψυχή εξέλθει από το σώμα τη συνοδεύουν οι άγγελοι, και ύστερα οι δυνάμεις του σκότους βγαίνουν να τη συναντήσουν, θέλοντας να την αρπάξουν και ελέγχοντάς την μήπως τυχόν βρούν κάτι δικό τους σ’ αυτήν».

Παρομοίως, ο αγ. Ησύχιος, Πρεσβύτερος Ιεροσολύμων, ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα, διδάσκει: «Θα έρθει και σε μάς η ώρα του θανάτου, θα έρθει και δεν είναι δυνατό να τον αποφύγομε. Και είθε τότε, όταν έρθει ο άρχοντας του κόσμου και του αέρα, να βρεί τα αμαρτήματά μας λίγα και μηδαμινά για να μη μάς ελέγξει στ’ αλήθεια».Ο αγ. Γρηγόριος ο Διάλογος (+604) γράφει στις Ομιλίες του στα Ευαγγέλια: Πρέπει να συλλογιζόμαστε βαθιά πόσο φρικιαστική θα είναι για μάς η ώρα του θανάτου, πόσος τρόμος θα καταλάβει εκείνη την ώρα την ψυχή μας, πόσο έντονα θα θυμηθούμε όλες τις αμαρτίες μας και θα λησμονήσουμε όλες τις ευτυχισμένες στιγμές της επίγειας ζωής μας, πόσο φόβο θα νιώσουμε, και πόση ανησυχία ενώπιον του Κριτή. Την ώρα του θανάτου τα μοχθηρά πνεύματα θα γυρέψουν να μάθουν από την απερχόμενη ψυχή τα όσα έπραξε κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής της, τότε θα παρουσιάσουν μπροστά της τις αμαρτίες προς τις οποίες την είχαν προδιαθέσει, έτσι ώστε να τη σύρουν στο μαρτύριο ως συνεργό τους. Γιατί όμως μιλάμε μόνον για την αμαρτωλή ψυχή, αφού τα μοχθηρά πνεύματα πλησιάζουν ακόμα και τους εκλεκτούς ανάμεσα στους αποθνήσκοντες και ζητούν τους δικούς τους, αυτούς τους οποίους έχουν καταφέρει να κατακτήσουν; Ανάμεσα στους ανθρώπους υπήρξε μόνον Ενας ο Οποίος πριν από το Πάθος του είπε άφοβα: Δεν θα μιλήσω πλέον πολύ μαζί σας, διότι έρχεται ο άρχων του κόσμου, και δεν έχει επάνω μου καμμίαν δύναμιν».Ο αγ. Εφραίμ ο Σύρος (+373) περιγράφει με τον ίδιο τρόπο την ώρα του θανάτου και την κρίση στα τελώνια: « Τη στιγμή που θα φθάσουν στη συνέχεια οι δεσποτικές δυνάμεις, τη στιγμή που θα κατέβουν οι φοβερές στρατιές, όταν οι θείοι ψυχοπομποί θα καλέσουν την ψυχή να αναχωρήσει από το σώμα, όταν ο αλύγιστος Άγγελος θα ζητά να μας σύρει με τη βία στο δικαστήριο, και όταν τον αντικρίσει αυτόν ο ταλαίπωρος άνθρωπος… θα συγκλονισθεί ολόκληρος, θα τρέμει ολόκληρος, θα ταραχθεί ολόκληρος… Τότε παραλαμβάνοντας οι άγγελοι την ψυχή διά μέσου του αέρος, πηγαίνουν στον τόπο όπου στέκονται οι αρχές, οι εξουσίες και οι κοσμοκράτορες των εχθρικών δυνάμεων, οι σκληροί κατήγοροί μας, οι φοβεροί τελώνες και ελεγκτές και εισπράκτορες, οι οποίοι τη συναντούν στον αέρα, ελέγχοντας, εξετάζοντας, παρουσιάζοντας τα αμαρτήματα και τα χρέη του ανθρώπου, της νιότης και των γηρατειών, όσα έκανε με τη θέλησή του και όσα χωρίς τη θέλησή του, με έργα, με λόγια, με σκέψεις. Μεγάλος θα είναι ο φόβος εκεί, μεγάλος θα είναι ο τρόμος της ταλαίπωρης ψυχής. Θα είναι απερίγραπτη η πίεση που θα δοκιμάζει τότε, καθώς αυτή θα κρατιέται, θα συνταράζεται, θα συκοφαντείται, θα σπρώχνεται, θα εμποδίζεται από το πλήθος των μυριάδων εχθρών, για να μην κατοικήσει στο φώς, για να μην μπεί στη χώρα των ζώντων. Και από τη μιά, οι άγιοι Άγγελοι παραλαμβάνουν την ψυχή και την οδηγούν…».

Αλλά και οι ακολουθίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας περιέχουν πολλές αναφορές στα τελώνια. Ετσι, στην Οκτώηχο, έργο του αγ. Ιωάννη του Δαμασκηνού, Πατέρα του 8ου μ.χ. αιώνα διαβάζουμε: « Ω Παρθένε, την ώρα του θανάτου μου διάσωσέ με από τα χέρια των δαιμόνων, και την κρίση, και την κατηγορία, και τη φοβερή δοκιμασία, και από τα φθονερά τελώνια, και τον μανιασμένο άρχοντα και την αιώνια καταδίκη, Ω Μητέρα του Θεού».

«Όταν έρθει η ώρα να διαχωριστεί βίαια η ψυχή μου από τα μέλη του σώματος τότε μεσίτευσε για μένα, Θεονύμφευτε, ώστε να διέλθω ανεμπόδιστα από τους άρχοντες του σκότους που βρίσκονται στον αέρα».

Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει δεκαεπτά άλλα τέτοια παραδείγματα από λειτουργικά βιβλία, τα οποία φυσικά δεν απαρτίζουν το πλήρες σύνολο των σχετικών αναφορών.

Η πιο λεπτομερής από όλες τις συζητήσεις των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας σχετικά με τη διδασκαλία περί των εναέριων τελωνίων εκτίθεται στην Ομιλία για την Αναχώρηση της Ψυχής από τον αγ. Κύριλλο Αλεξανδρείας (+444).Μεταξύ πολλών άλλων, στην Ομιλία του ο αγ. Κύριλλος λέει: «Ω ψυχή, τι φόβος και τρόμος σε περιμένει την ημέρα του θανάτου! Θα δείς να στέκονται μπροστά σου φρικτοί, άγριοι, αμείλικτοι, ανηλεείς, αισχροί δαίμονες, σαν μαύροι Αιθίοπες. Αυτή και μόνο η όψη τους είναι χειρότερη από οποιοδήποτε μαρτύριο. Η ψυχή, βλέποντάς τους, ταράζεται, αναστατώνεται, ανησυχεί, γυρεύει να κρυφτεί, προστρέχει γρήγορα στους αγγέλους του Θεού για να την βοηθήσουν. Οι άγιοι άγγελοι την κρατούν και μαζί τους περνά μέσα από τον αέρα και ανέρχεται προς τον ουρανό, εκεί συναντά τα τελώνια τα οποία φρουρούν το δρόμο από τη γή στον ουρανό, σταματώντας την ψυχή και εμποδίζοντάς της να ανέλθει υψηλότερα. Κάθε τελώνιο ελέγχει τις αμαρτίες που του αντιστοιχούν, κάθε αμαρτία, κάθε πάθος έχει τους δικούς του εισπράκτορες και ελεγκτές».Πολλοί άλλοι άγιοι Πατέρες, πριν και μετά τον αγ. Κύριλλο, πραγματεύονται ή θίγουν εν συντομία το θέμα των τελωνίων. Αφού παραθέσει πολυάριθμα σχετικά αποσπάσματα, ο προαναφερθείς ιστορικός της Εκκλησιαστικής διδασκαλίας που έζησε το 19ο αιώνα, καταλήγει: «Μια τέτοια αδιάλειπτη, σταθερή και καθολική χρήση της διδασκαλίας περί τελωνίων από την Εκκλησία, ειδικά μεταξύ των Πατέρων του 4ου αιώνα, μαρτυρεί αναμφισβήτητα ότι η διδασκαλία αυτή μεταβιβάστηκε σε αυτούς από τους διδασκάλους των προηγούμενων αιώνων και βασίζεται στην αποστολική παράδοση».

Τα τελώνια στους βίους Αγίων

Οι Βίοι των Ορθόδοξων Αγίων περιέχουν πολλές αναφορές – μερικές εκ των οποίων ιδιαίτερα παραστατικές – σχετικά με τη διαδικασία διέλευσης της ψυχής μέσα από τα τελώνια μετά το θάνατο. Η πιο λεπτομερής αναφορά βρίσκεται στο Βίο του αγ. Βασιλείου του Νέου, στον οποίο περιγράφεται η διέλευση της οσίας Θεοδώρας μέσα από τα τελώνια, όπως τη διηγήθηκε η οσία μέσα σε όραμα, σε έναν μαθητή του αγίου, τον Γρηγόριο. Η οσία Θεοδώρα αναφέρει είκοσι συγκεκριμένα τελώνια, εκθέτοντας τα διάφορα είδη αμαρτιών που περνούν από δοκιμασία στο κάθε τελώνιο. Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει ένα τμήμα αυτής της διήγησης. Ωστόσο, αυτούσια η διήγηση ήδη υπάρχει σε αγγλική μετάφραση και επειδή δεν περιέχει κάτι σημαντικό που να μη βρίσκεται σε άλλες Ορθόδοξες πηγές που περιγράφουν τα τελώνια, θα την παραλείψουμε εδώ προκειμένου να παραθέσουμε αποσπάσματα από τέτοιες πηγές. Τα αποσπάσματα αυτά, παρότι λιγότερο λεπτομερή, εντούτοις ταυτίζονται με την εμπειρία της οσίας Θεοδώρας στα βασικά σημεία των περιγραφόμενων γεγονότων.Στην περίπτωση του στρατιώτη Ταξιότη για παράδειγμα, αναφέρεται ότι επανήλθε στη ζωή μετά από έξι ώρες μέσα στον τάφο και διηγήθηκε την ακόλουθη εμπειρία: « Την ώρα που πέθαινα, είδα μπροστά μου Αιθίοπες με πολύ τρομακτική εμφάνιση, η ψυχή μου ταράχτηκε θωρώντας τους. Τότε εμφανίστηκαν δυό εξαστράπτοντες νέοι, και η ψυχή μου πετάχτηκε και φώλιασε στην αγκαλιά τους. Αρχίσαμε να ανεβαίνουμε αργά στον αέρα, σαν να πετούσαμε, και φτάσαμε στα τελώνια που φρουρούν την άνοδο και εμποδίζουν την ψυχή κάθε ανθρώπου να περάσει ανάμεσά τους. Κάθε τελώνιο ήλεγχε ένα συγκεκριμένο είδος αμαρτίας: ένα ήλεγχε το ψέμα, άλλο τον φθόνο, άλλο την υπερηφάνεια, κάθε είδος αμαρτίας έχει τους δικούς του ελεγκτές στον αέρα. Είδα ακόμα ότι οι άγγελοι κρατούσαν φυλαγμένες μέσα σε ένα μικρό μπαούλο όλες μου τις καλές πράξεις, βγάζοντάς τες έξω, τις συνέκριναν με τις κακές μου πράξεις. Έτσι περάσαμε μέσα από όλα τα τελώνια. Και όταν, πλησιάζοντας τις πύλες του ουρανού, φθάσαμε στο τελώνιο της πορνείας, οι φρουροί που ήταν εκεί με σταμάτησαν και μου παρουσίασαν όλες τις πράξεις πορνείας που είχα διαπράξει με τη σάρκα μου, από την παιδική ηλικία μέχρι το θάνατό μου. Οι άγγελοι που με οδηγούσαν είπαν: « Όλες τις σαρκικές αμαρτίες που διέπραξες στην πόλη, ο Θεός σου τις συγχώρεσε επειδή μετανόησες γι’ αυτές». Οι εχθροί μου, όμως, αμέσως μετά τη φράση αυτή δήλωσαν: « Αλλά όταν έφυγες από την πόλη και πήγες στο χωριό, μοίχευσες με τη γυναίκα ενός αγρότη». Οι άγγελοι, ακούγοντάς τους και μη βρίσκοντας καμιά καλή μου πράξη που να μπορούσαν να παρουσιάσουν για να ξεπληρώσουν αυτήν την αμαρτία, με άφησαν και έφυγαν. Τότε με άρπαξαν τα πονηρά πνεύματα και, χτυπώντας με αλύπητα, με κατέβασαν κάτω στη γή. Η γή άνοιξε, και εγώ οδηγήθηκα μέσα από στενούς και δυσώδεις κατήφορους στην υπόγεια φυλακή του άδη».

Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος παραθέτει και άλλες εμπειρίες σχετικά με τα τελώνια στους Βίους Αγίων: την εμπειρία του αγ. Ευστρατίου του Μεγαλομάρτυρος, του αγ. Νήφωνος εκ Κωνσταντίας Κύπρου, ο οποίος είδε πολλές ψυχές να ανέρχονται περνώντας μέσα από τα τελώνια, του αγ. Συμεών Εμέσης του διά Χριστόν σαλού, του αγ. Ιωάννου του Ελεήμονος, Πατριάρχου Αλεξανδρείας, του αγ. Συμεών του Θαυμαστού Όρους και, τέλος, του αγ. Μακαρίου του Μεγάλου.Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος αγνοούσε την ύπαρξη πολλών πηγών της πρώιμης περιόδου της Ορθοδοξίας στη Δύση, οι οποίες δε μεταφράστηκαν ποτέ στα Ελληνικά ή τα Ρώσικα, και αυτές όμως περιέχουν άφθονες περιγραφές των τελωνίων. Απ’ ότι φαίνεται, η ονομασία «τελώνια» περιορίζεται μόνο στις προερχόμενες από την Ανατολική Εκκλησία πηγές, αλλά η πραγματικότητα που περιγράφουν τόσο οι Ανατολικές όσο και οι Δυτικές πηγές είναι ακριβώς η ίδια.Ο αγ. Κολούμβας, για παράδειγμα, ο ιδρυτής της νησιωτικής μονής της Αιόνας στη Σκωτία (+597), είδε πολλές φορές στη ζωή του τη μάχη που έδιναν οι δαίμονες στον αέρα για τις ψυχές των ανθρώπων που μόλις είχαν πεθάνει. Ο αγ. Αδαμνανός αναφέρει αυτά τα περιστατικά στο έργο του Βίος του αγ. Κολούμβα, ένα από τα οποία παραθέτουμε στη συνέχεια:«Μια μέρα ο αγ. Κολούμβας συγκέντρωσε όλους τους μοναχούς του και τους είπε: «Ας βοηθήσουμε με την προσευχή μας τους μοναχούς του Ηγούμενου Κόμγκελ, οι οποίοι αυτή τη στιγμή πνίγονται στη λίμνη του Μόσχου, «Να, κοιτάξτε αυτή τη στιγμή μάχονται στον αέρα εναντίον εχθρικών δυνάμεων οι οποίες προσπαθούν να αρπάξουν μακριά την ψυχή ενός ξένου που πνίγεται κι αυτός μαζί τους». Κατόπιν, αφού προσευχήθηκαν, ο αγ. Κολούμβας τους είπε: «Ευχαριστήστε τον Χριστό, αφού τώρα οι άγιοι άγγελοι έχουν συναντήσει αυτές τις άγιες ψυχές και έχουν απελευθερώσει τον ξένο, σώζοντάς τον μετά από τη θριαμβευτική τους νίκη εναντίον των δαιμόνων».Ο αγ. Βονιφάτιος, ο Αγγλοσάξονας «απόστολος στους Γερμανούς», που έζησε τον 8ο αιώνα, αναφέρει σε μία από τις επιστολές του σχετική διήγηση, όπως του τη μετέφερε προσωπικά κάποιος μοναχός της μονής του Ουένλοκ, ο οποίος πέθανε και επανήλθε στη ζωή μετά από λίγες ώρες. «Καθώς εκείνος χωριζόταν από το σώμα του, εμφανίστηκαν μπροστά του άγγελοι που τον σήκωσαν ψηλά, οι οποίοι είχαν μία τέτοια απόλυτη λαμπρότητα που δεν άντεχε να τους αντικρίσει… «Με μετέφεραν ψηλά», είπε, «ψηλά στον αέρα…»Ο μοναχός αυτός είπε επίσης ότι όση ώρα βρισκόταν έξω από το σώμα του, μαζεύτηκαν στο μέρος όπου βρίσκονταν αμέτρητες ψυχές, που ο αριθμός τους ξεπερνούσε ακόμα και τον αριθμό των ανθρώπων που φανταζόταν ότι κατοικούσαν πάνω στη γη. Είπε ακόμα ότι υπήρχε ένα πλήθος πονηρών πνευμάτων και μια υπέροχη χορωδία από τους ανώτερους αγγέλους, τα άθλια πνεύματα και οι άγιοι άγγελοι είχαν μία βίαιη λογομαχία μεταξύ τους και είχαν μεταφερθεί εκεί, οι δαίμονες παρουσίαζαν κατηγορίες εναντίον τους, βαρύνοντας το φορτίο των αμαρτιών τους, ενώ οι άγγελοι το έκαναν ελαφρύτερο δικαιολογώντας τους.«Ο μοναχός άκουσε όλες τις αμαρτίες του, τις οποίες είχε διαπράξει από την εποχή της νεότητάς του και τις οποίες είτε δεν είχε εξομολογηθεί είτε τις είχε ξεχάσει, ή δεν τις θεωρούσε ως αμαρτίες, αυτές κραύγαζαν εναντίον του, η καθεμία με τη δική της φωνή, αποδίδοντάς του βαριές κατηγορίες. Κάθε αμαρτία που είχε διαπράξει κάθε μέρα της ζωής του και που είχε αμελήσει να την εξομολογηθεί, όπως και πολλές που ο ίδιος δε γνώριζε ότι ήταν αμαρτίες, όλες κραύγαζαν εναντίον του με τρομακτικά λόγια. Κατά τον ίδιο τρόπο τα πονηρά πνεύματα μπήκαν στον χορό των κατηγοριών φωνάζοντας δυνατά και επιβεβαιώνοντάς τες και αποκαλύπτοντας το χρόνο και τον τόπο που διαπράχθηκε η καθεμιά, παρουσίαζαν αποδείξεις των αμαρτωλών του πράξεων… Έτσι, έχοντας συσσωρεύσει μπροστά του και «λογαριάσει» όλες τις αμαρτίες του, εκείνοι οι πανάρχαιοι εχθροί τον κήρυξαν ένοχο και, ως εκ τούτου, υπαγόμενο στη δικαιοδοσία τους.

Όμως, από την άλλη, διηγούνταν ο μοναχός, εκείνες οι ασήμαντες μικρές αρετές που είχα επιδείξει στη ζωή μου ελλιπώς και αναξίως μίλησαν άφοβα υπερασπίζοντάς με…

Και εκείνα τα αγγελικά πνεύματα με την απέραντη αγάπη τους με υπεράσπιζαν και με στήριζαν, ενώ οι αρετές, σημαντικά μεγαλοποιημένες, μου φαίνονταν πολύ πιο σπουδαίες και εξαιρετικές απ’ όσο θα μπορούσαν ποτέ να είναι στην πράξη με τη δική μου δύναμη.

Μία σύγχρονη εμπειρία των τελωνίων

Η αντίδραση ενός χαρακτηριστικού «πεφωτισμένου ανθρώπου των καιρών μας , του Κ. Γιούεκσκουελ, όταν μετά τον 36ωρο «κλινικό θάνατό» του συνάντησε προσωπικά τα τελώνια, καταγράφεται στο βιβλίο του, αποσπάσματα του οποίου έχουμε ήδη παραθέσει σε προηγούμενα κεφάλαια:

«Αφού με πήραν από το χέρι, με έβγαλαν στο δρόμο περνώντας κατευθείαν μέσα από τον τοίχο του δωματίου.«Έξω βράδιαζε και λίγο χιόνιζε. Το έβλεπα αλλά δεν αισθανόμουν κρύο και γενικά δεν αισθανόμουν τη διαφορά θερμοκρασίας μέσα και έξω. Προφανώς κάποια πράγματα έχασαν για το αλλοιωμένο σώμα μου τη σημασία τους. Αρχίσαμε γρήγορα να ανεβαίνουμε ψηλά. Όσο πιο ψηλά ανεβαίναμε, τόσο μεγαλύτερος χώρος ανοιγόταν μπροστά στα μάτια μου. Στο τέλος αυτός έλαβε τόσο μεγάλες διαστάσεις που με κατέλαβε φόβος από τη συναίσθηση της μηδαμινότητάς μου μπροστά σ’ αυτή την ατέλειωτη έρημο…«Η αντίληψη του χρόνου έσβησε εντελώς στο νού μου. Δεν ξέρω πόση ώρα ανεβαίναμε ψηλά. Ξαφνικά ακούστηκε κάποιος θόρυβος και με κραυγές και γέλια άρχισε γρήγορα να μας πλησιάζει ένα πλήθος κάποιων απαίσιων όντων.«Δαίμονες!» σκέφτηκα. Το κατάλαβα μάλιστα πάρα πολύ γρήγορα και με έπιασε κάτι σαν τρόμος που μέχρι τότε μου ήταν άγνωστος. Δαίμονες! Φαντάζομαι πώς θα ειρωνευόμουν και θα γελούσα αν κάποιος λίγες μέρες, ακόμα και λίγες ώρες νωρίτερα, μου έλεγε ότι πιστεύει στην ύπαρξή τους και είδε με τα μάτια του τους δαίμονες! Ως μορφωμένος άνθρωπος του τέλους του δεκάτου ενάτου αιώνα, με το όνομα αυτό θεωρούσα τις κακές συνήθειες και τα πάθη του ανθρώπου. Γι’ αυτό και η λέξη αυτή δεν ήταν για μένα όνομα, αλλά ένας όρος που δηλώνει κάποια αφηρημένη έννοια. Και ξαφνικά αυτή «η αφηρημένη έννοια» παρουσιάστηκε μπροστά μου σαν ζωντανό πρόσωπο!...

«Αφού μας περικύκλωσαν από όλες τις πλευρές οι δαίμονες φώναζαν και απαιτούσαν απ’ τους αγγέλους να με παραδώσουν σ’ αυτούς. Προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να με αρπάξουν από τα χέρια τους, αλλά δεν τολμούσαν να το κάνουν. Από τις αισχρές κραυγές και τα ουρλιάσματα που έβγαζαν ξεχώριζα κάποιες λέξεις και μερικές φορές και ολόκληρες τις φράσεις.«Είναι δικός μας, αρνήθηκε το Θεό», ξαφνικά φώναξαν όλοι με μια φωνή και ταυτόχρονα όρμησαν πάνω μου. Το αίμα πάγωσε στις φλέβες μου. «Είναι ψέμα! Αυτό δεν είναι αλήθεια!», ήθελα να τους απαντήσω, όταν ξαναβρήκα τον εαυτό μου, και όμως η μνήμη μου έδεσε τη γλώσσα. Με έναν τρόπο ακατανόητο θυμήθηκε ξαφνικά ένα ασήμαντο περιστατικό που συνέβη τόσο παλιά, την εποχή που ήμουν νέος, και πού το ξέχασα σχεδόν εντελώς».Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας θυμάται ένα περιστατικό από τα σχολικά του χρόνια. Κάποια μέρα, σε μία φιλοσοφική συζήτησε που είχε με φίλους του, ένας από αυτούς εξέφρασε την εξής άποψη: «Γιατί πρέπει να πιστέψω στο Θεό, αν χωρίς καμιά διαφορά μπορώ να πιστεύω ότι ο Θεός δεν υπάρχει;». Στην ερώτηση αυτή ο συγγραφέας απάντησε: «Μπορεί και να μην υπάρχει». Τη στιγμή όμως, μετά το θάνατό του, που βρέθηκε αντιμέτωπος με τους δαίμονες – κατήγορους στα τελώνια, ο συγγραφέας αναλογίστηκε: «Αυτή η απάντηση μου κυριολεκτικά ήταν «αργόν ρήμα». Δεν μπορούσε αυτή η βαττολογία του φίλου μου να μου δημιουργήσει αμφιβολίες στην ύπαρξη του Θεού. Άλλωστε χωρίς πολλή προσοχή παρακολουθούσα αυτά που έλεγε. Και όμως, όπως φάνηκε τώρα, ο αργός αυτός λόγος δεν ξεχάστηκε. Έπρεπε τώρα να δικαιολογηθώ και να ανατρέψω αυτήν την κατηγορία. Έτσι πραγματοποιήθηκε ο λόγος του Ευαγγελίου… Θα δώσουμε λόγο για κάθε ανώφελο λόγο που λέμε παρακινούμενοι από τον εχθρό της σωτηρίας μας.«Η κατηγορία αυτή ήταν το πιο δυνατό επιχείρημα που πρόβαλαν οι δαίμονες, ζητώντας να παραδοθώ στα χέρια τους. Η κατηγορία αυτή τους έδωσε καινούρια δύναμη και θάρρος και βγάζοντας άγριες κραυγές άρχισαν να περιστρέφονται γύρω μας, εμποδίζοντάς μας να συνεχίσουμε το δρόμο μας.«Τότε σκέφτηκα την προσευχή και άρχισα να προσεύχομαι, ζητώντας τη βοήθεια όσων αγίων γνώριζα και τα ονόματα των οποίων μου ήλθαν στο νου τη στιγμή εκείνη. Αυτό όμως δε φόβισε καθόλου τους εχθρούς μου. Εγώ ο ελεεινός, που μόνο κατ’ όνομα ήμουν χριστιανός, μόνο τότε, ίσως πρώτη φορά στη ζωή μου, θυμήθηκα εκείνη που ονομάζεται Προστάτιδα του γένους των χριστιανών.«Ήταν πολύ τρομαγμένη η ψυχή μου και γι’ αυτό πολύ θερμή βγήκε η προσευχή μου προς την Παναγία. Μόλις είπα το όνομά της αμέσως μας σκέπασε μία λευκή ομίχλη η οποία άρχισε γρήγορα να περικυκλώνει την απαίσια αυτή στρατιά των δαιμόνων και σε λίγο την έκρυψε ολοτελώς από τα μάτια μου. Πολλή ώρα όμως άκουγα τις κραυγές και τα ουρλιάσματά τους. Επειδή όμως οι φωνές γίνονται όλο και πιο αδύναμες, κατάλαβα ότι οι δαίμονες έμειναν πίσω».

Η εμπειρία των τελωνίων πριν το θάνατο

Φαίνεται, λοιπόν από τα πολυάριθμα σαφή παραδείγματα, πόσο σημαντική και ζωντανή εμπειρία είναι για την ψυχή η συνάντηση με τους δαίμονες των τελωνίων μετά το θάνατο. Ωστόσο, η εμπειρία αυτή δεν περιορίζεται αναγκαστικά στο χρονικό διάστημα ακριβώς μετά το θάνατο. Όπως είδαμε πιο πάνω ο αγ. Αντώνιος ο Μεγάλος συνάντησε τα τελώνια κατά τη διάρκεια μίας «εξωσωματικής» εμπειρίας ενώ προσευχόταν. Παρομοίως, ο αγ. Ιωάννης της Κλίμακος περιγράφει την εμπειρία ενός μοναχού πριν το θάνατό του:«Την παραμονή του θανάτου του περιέπεσε σε έκσταση και με τα μάτια ανοικτά παρατηρούσε δεξιά και αριστερά της κλίνης του. Σαν να τον ανέκριναν κάποιοι, απαντούσε – τον άκουγαν όλοι οι παρευρισκόμενοι – και άλλοτε έλεγε: «Ναι, πράγματι, αληθινά, πλην όμως ενήστευσα τόσα έτη γι’ αυτό». Άλλοτε : «Όχι, είναι ψέμα. Αυτό δεν το έκανα». Έπειτα από λίγο: «Αυτό ναι, αληθινά το έπραξα, αλλά έκλαυσα, έκανα διακονήματα αγάπης». Και πάλι: «Αληθινά με κατηγορείτε». Μερικές φορές για ορισμένα απαντούσε: «Ναι, αληθινά, ναι. Γι’ αυτά δεν έχω τι να απολογηθώ. Ο Θεός είναι ελεήμων». Ήταν αλήθεια ένα θέαμα φρικτό και φοβερό. Ένα δικαστήριο αόρατο και χωρίς έλεος. Και το φοβερότερο ότι τον κατηγορούσαν και για πράξεις που δεν είχε διαπράξει. Ο ησυχαστής αυτός και αναχωρητής για ορισμένα πταίσματά του – αλίμονο! – έλεγε: «Γι’ αυτά δεν έχω τι να ειπώ». Και είχε σαράντα περίπου έτη μοναχός, χωρίς να του λείπει και το δάκρυ !... Και ενώ συνεχιζόταν η αυστηρά αυτή δικαστική ανάκρισις, αποχωρίσθηκε το σώμα του, χωρίς να αφήσει καμιά ένδειξη για την κρίση ή το πόρισμα ή την απόφαση και το τέλος της δίκης».Επίσης, η συνάντηση με τα τελώνια μετά το θάνατο αποτελεί μόνο μία συγκεκριμένη και τελική μορφή της συνολικής μάχης την οποία διεξάγει διά βίου η ψυχή του Χριστιανού. Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος γράφει: « Όπως η ανάσταση της ψυχής του Χριστιανού από το θάνατο της αμαρτίας πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής της, ακριβώς έτσι πραγματοποιείται μυστικά, εδώ στη γή, η δοκιμασία της ψυχής από τις εναέριες δυνάμεις, με κατάληξη την αιχμαλώτισή της ή την απελευθέρωσή της από αυτές τις δυνάμεις – κατά τη διαδρομή της μέσα από τον αέρα, μετά το θάνατο, αυτή η αιχμαλώτιση ή η απελευθέρωση της απλώς γίνονται φανερές».

Μερικοί άγιοι, όπως ο Μακάριος ο Μέγας, του οποίου η διέλευση από τα τελώνια ήταν ορατή από διάφορους μαθητές του, ανέρχονται μέσα από τους δαιμονικούς «εισπράκτορες» χωρίς να συναντήσουν καμιά αντίσταση, αφού έχουν ήδη κερδίσει τον πόλεμο με τους δαίμονες σ’ αυτήν τη ζωή. Αμέσως παρακάτω παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το Βίο του:

«Όταν έφτασε η ώρα του θανάτου του αββά Μακαρίου, ήρθε να πάρει την ψυχή του το Χερουβείμ που ήταν ο φύλακας άγγελός του, με τη συνοδεία πλήθους ουράνιων ταγμάτων. Κατήλθαν επίσης χοροί αποστόλων, προφητών, μαρτύρων, ιεραρχών, μοναχών και δικαίων. Οι δαίμονες διετάχθησαν σε σειρές και πλήθη στα τελώνια με σκοπό να εμποδίσουν τη διέλευση της ένθεης ψυχής του. Η ψυχή άρχισε να ανέρχεται. Στέκοντας πολύ μακριά της, στα τελώνια, τα πονηρά πνεύματα φώναζαν: «Ω Μακάριε, πόση δόξα αξιώθηκες να λάβεις!» Ο ταπεινός άνδρας τους απάντησε: «Όχι! Ακόμα φοβάμαι, αφού δε γνωρίζω εάν έχω πράξει κάτι αγαθό». Στο μεταξύ ανερχόταν ταχέως στον ουρανό. Από κάποια άλλα τελώνια που βρίσκονταν ψηλότερα οι εναέριες δυνάμεις κραύγαζαν και πάλι: «Δεν είναι έτσι! Μας ξέφυγες Μακάριε». «Όχι», απάντησε εκείνος «ακόμα χρειάζομαι να αναχωρήσω». Όταν είχε ήδη φτάσει στις πύλες του ουρανού, οι δαίμονες, θρηνώντας από μοχθηρία και φθόνο, κραύγασαν: «Δεν είναι έτσι! Μας ξέφυγες Μακάριε!» και εκείνος απάντησε: Με φύλαξη η δύναμη του Χριστού μου και ξέφυγα απ’ τα δίχτυα σας!».Οι μεγάλοι άγιοι του Θεού περνούν μέσα από τις εναέριες φρουρές των σκοτεινών δυνάμεων με τόσο μεγάλη ελευθερία, επειδή κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους διεξάγουν ανένδοτη μάχη εναντίον τους και, αφού τελικά τους νικήσουν, αποκτούν στα βάθη της καρδιάς τους τέλεια ελευθερία από την αμαρτία, γίνονται ο ναός και το ιερό του Αγίου Πνεύματος, κάνοντας την κατοικία της λογικής ψυχής τους απροσπέλαστη για τους πεπτωκότες αγγέλους.

Η μερική κρίση

Στην Ορθόδοξη δογματική θεολογία η διέλευση των τελωνίων είναι μέρος της μερικής κρίσης μέσω της οποίας καθορίζεται η πορεία της ψυχής μέχρι την Τελική Κρίση. Τόσο η μερική όσο και η Τελική Κρίση διεξάγονται από αγγέλους, οι οποίοι ενεργούν ως όργανα της θείας δικαιοσύνης «Κατά την συντέλειαν του κόσμου θα βγούν οι άγγελοι και θα χωρίσουν τους πονηρούς από τους δικαίους και θα τους ρίξουν εις το καμίνι που καίει.

Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί είναι τυχεροί αφού έχουν στη διάθεσή τοςυ τη διδασκαλία περί τελωνίων και μερικής κρίσης, όπως αυτή εκτίθεται με σαφήνεια σε πολυάριθμα Πατερικά κείμενα και Βίους Αγίων. Όμως, είναι αλήθεια ότι κάθε άνθρωπος που εντρυφά στη μελέτη απλώς και μόνον της Αγίας Γραφής θα συναντήσει μία πολύ παρόμοια διδασκαλία. Ετσι, ο Προτεστάντης Ευαγγελιστής Μπίλλυ Γκράχαμ γράφει στο βιβλίο του για τους αγγέλους: «Τη στιγμή του θανάτου η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα και περνά μέσα από την ατμόσφαιρα. Όμως η Αγία Γραφή μας διδάσκει ότι εκεί παραμονεύει ο διάβολος. Είναι ο «άρχοντας της εξουσίας του αέρος». Εάν οι πνευματικοί μας οφθαλμοί ήταν ανοικτοί, πιθανώς θα βλέπαμε τον αέρα γεμάτο με τους εχθρούς του Χριστού, τους δαίμονες. Αφού ο σατανάς κατάφερε να παρεμποδίσει για τρείς εβδομάδες τον άγγελο του Δανιήλ κατά την αποστολή του στη γή, τότε μπορούμε να φανταστούμε την εχθρότητα που θα συναντήσει ένας Χριστιανός όταν πεθάνει…Η στιγμή του θανάτου αποτελεί την τελευταία ευκαιρία του σατανά να επιτεθεί στον αληθινό πιστό, όμως ο Θεός στέλνει τους αγγέλους Του για να μας φυλάξουν εκείνη την ώρα».

Τελώνια: Λυδία Λίθος της αυθεντικής μεταθανάτιος εμπειρίας

Όλα όσα περιγράφηκαν σε αυτό το κεφάλαιο είναι ολοφάνερα διαφορετικά από τις «αναδρομές» στα γεγονότα της ζωής τους που τόσο συχνά βιώνουν οι άνθρωποι στις σύγχρονες «μεταθανάτιες» εμπειρίες. Αυτές οι «αναδρομές», που πολλές φορές συμβαίνουν και πριν τον θάνατο, δεν έχουν τίποτα το θεϊκό, καμιά σχέση με την κρίση, φαίνεται ότι είναι μάλλον μία ψυχολογική εμπειρία, μία ανακεφαλαίωση που κάνει η ανθρώπινη συνείδηση. Η απουσία κρίσης, ακόμα και η «αίσθηση του χιούμορ» την οποία πολλοί έχουν περιγράψει ότι διαθέτει το αόρατο όν που παρίσταται στις «αναδρομές» είναι, πρώτα απ’ όλα, μία αντανάκλαση της φοβερής έλλειψης σοβαρότητας με την οποία σήμερα αντιμετωπίζεται το θέμα της ζωής και του θανάτου από το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων του δυτικού κόσμου. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ακόμα και οι Ινδουιστές της «υπανάπτυκτης» Ινδίας έχουν πιο τρομακτικές εμπειρίες θανάτου απ’ ότι οι περισσότεροι Δυτικοί: μολονότι στερούνται της αληθινής φώτισης του Χριστιανισμού έχουν, εντούτοις, διατηρήσει μία πιο σοβαρή στάση απέναντι στη ζωή από την αντίστοιχη των περισσότερων ανθρώπων της επιπόλαιης «μετα-Χριστιανικής» Δύσης.

Η περιγραφή της διέλευσης των τελωνίων – που αποτελεί ένα είδος λυδίας λίθου της αυθεντικής μεταθανάτιας εμπειρίας – απουσιάζει παντελώς από τις σημερινές διηγήσεις, και δεν είναι πολύ δύσκολο να φανταστούμε το λόγο: η απουσία των αγγέλων που έρχονται να συναντήσουν την ψυχή, η απουσία κρίσης, η επιπολαιότητα πολλών αφηγήσεων, ακόμα και η σύντομη χρονική διάρκεια τέτοιων εμπειριών – η οποία συνήθως κυμαίνεται μεταξύ πέντε και δέκα λεπτών, ενώ οι αντίστοιχες εμπειρίες που περιγράφονται στους Βίους Αγίων και σε άλλες Ορθόδοξες πηγές διαρκούν από μερικές ώρες έως μερικές ημέρες, όλα αυτά αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι οι σημερινές εμπειρίες, αν και ενίοτε πολύ εντυπωσιακές και μη ερμηνεύσιμες βάσει κανενός φυσικού νόμου γνωστού στην ιατρική επιστήμη, στερούνται, εντούτοις, ιδιαίτερου βάθους. Εάν όντως πρόκειται για εμπειρίες θανάτου, τότε αφορούν μόνο το πολύ αρχικό στάδιο της διαδρομής της ψυχής μετά το θάνατο, λαμβάνουν χώρα κατά τις πρώτες στιγμές του θανάτου, πριν να οριστικοποιηθεί η απόφαση του Θεού για την ψυχή, η οποία φανερώνεται με την εμφάνιση των αγγέλων που έρχονται να πάρουν την ψυχή, ενώ υπάρχει ακόμα πιθανότητα να επιστρέψει μέσα στο σώμα με φυσικό τρόπο.

Και πάλι, όμως, υπολείπεται μία ικανοποιητική εξήγηση για τις εμπειρίες της εποχής μας. Τι είναι αυτά τα πανέμορφα τοπία που συχνά βλέπουν οι άνθρωποι; Πού βρίσκεται αυτή η «ουράνια» πόλη που αντικρίζουν; Τι είναι όλος αυτός ο κόσμος με τον οποίο αναμφισβήτητα έρχονται σε επαφή κατά τη διάρκεια των «εξωσωματικών» εμπειριών;

Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα μπορεί να εντοπιστεί στην έρευνα ενός μάλλον διαφορετικού είδους κειμένων από τις προαναφερθείσες Ορθόδοξες πηγές, τα κείμενα αυτά βασίζονται επίσης σε προσωπικές εμπειρίες, και είναι πολύ περισσότερο ενδελεχή στις παρατηρήσεις και τα συμπεράσματά τους απ’ ότι αυτά που περιγράφουν τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες. Είναι τα κείμενα στα οποία στρέφεται επίσης ο Δρ. Μούντυ καθώς και άλλοι ερευνητές, και στα οποία βρίσκουν αξιοσημείωτες ομοιότητες με τις κλινικές περιπτώσεις που έχουν εξάψει το ενδιαφέρον του σημερινού ανθρώπου για τη μετά θάνατον ζωή.

Η διδασκαλία του Επισκόπου Θεοφάνη του Έγκλειστου περί τελωνίων

Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος Μπριαντσιανίνωφ ήταν ο κύριος υπερασπιστής της Ορθόδοξης διδασκαλίας περί τελωνίων στη Ρωσία του 19ου αιώνα, όταν άπιστοι και εκσυγχρονιστές είχαν ήδη αρχίσει να τη χλευάζουν, όμως ο Επίσκοπος Θεοφάνης ο Εγκλειστος ήταν επίσης σταθερός υποστηρικτής αυτής της διδασκαλίας, την οποία θεωρούσε ως αναπόσπαστο τμήμα της συνολικής Ορθόδοξης διδασκαλίας σχετικά με τον αόρατο πόλεμο ή τον πνευματικό αγώνα των ψυχών εναντίον των δαιμόνων. Παραθέτουμε εδώ μία από τις δηλώσεις του σχετικά με τα τελώνια, μέρος του σχολιασμού του στον ογδοηκοστό στίχο του 118ου Ψαλμού: « Είθε η καρδία μου, με τον ιδικόν σου φωτισμόν, να γίνη άμεμπτος και ακεραία εις την τήρησιν των εντολών σου, δια να μη εντροπιασθώ. Ο προφήτης δεν αναφέρει το πώς και το πού ο άνθρωπος είναι δυνατόν να μην «αισχυνθεί». Ο στίχος έχει δυό ερμηνευτικές προσεγγίσεις, η μία αναφέρεται στον αγώνα που διεξάγει ο άνθρωπος ώστε να τηρεί το λόγο του Θεού στην επίγεια ζωή του, ενώ η άλλη αναφέρεται στην ώρα του θανάτου και στη διέλευση της ψυχής από τα τελώνια. Ανεξάρτητα με το πόσο παράλογη μπορεί να φαίνεται η ιδέα περί «τελωνίων» στους «σοφούς» μας, δε θα τα γλιτώσουν. Τι ζητούν λοιπόν αυτοί οι «εισπράκτορες» από τις ψυχές που περνούν ανάμεσά τους; Ψάχνουν, μήπως οι ψυχές έχουν κάτι το οποίο χρήζει «τελών»; Τι να είναι άραγε αυτό; Είναι τα πάθη. Έτσι λοιπόν, στον άνθρωπο του οποίου η καρδιά είναι καθαρή και απαλλαγμένη από πάθη, δε βρίσκουν τίποτα που να τους κάνει ν’ αρχίσουν τον καβγά, αντίθετα, η μη καθαρή καρδιά τους ερεθίζει αφάνταστα. Στο θέμα αυτό κάποιος με ελάχιστη μόρφωση εξέφρασε την ακόλουθη σκέψη: τα τελώνια είναι κάτι φρικιαστικό. Είναι όμως αρκετά πιθανό, οι δαίμονες, αντί να παρουσιαστούν με τη φρικιαστική τους μορφή, να παρουσιάσουν στην ψυχή μία παραπλανητική, θελκτική εικόνα, ανάλογη με τα πάθη της, καθώς αυτή θα διέρχεται από κάθε τελώνιο στη σειρά. Στην περίπτωση που, κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής, τα πάθη έχουν εκδιωχθεί από την καρδιά και στη θέση τους έχουν φυτευτεί οι αρετές που αντιτάσσονται σε αυτά, τότε οποιαδήποτε δελεαστική εικόνα κι αν παρουσιαστεί στην ψυχή, εκείνη, δείχνοντας έντονη αποστροφή, την προσπερνά αγνοώντας την. ¨Όταν όμως η καρδιά δεν έχει καθαριστεί από τα πάθη, η ψυχή θα τρέξει να πλησιάσει οποιοδήποτε πάθος για το οποίο η καρδιά έχει τη μεγαλύτερη έλξη, και τότε οι δαίμονες θα τη θεωρήσουν φίλη, και γνωρίζουν που θα την οδηγήσουν. Έτσι λοιπόν, στην περίπτωση που παραμένει μέσα στην ψυχή κάποια έλξη για ένα αντικείμενο οποιουδήποτε πάθους, είναι πολύ αμφίβολο το εάν θα καταφέρει να μη ντροπιαστεί καθώς θα διέρχεται από τα τελώνια. Το να αισχυνθεί η ψυχή σημαίνει ότι με δική της ευθύνη καταποντίζεται στην κόλαση. Όμως την υπέρτατη αισχύνη θα τη νιώσει στην Τελική Κρίση, ενώπιον του προσώπου του Παντεπόπτου Κριτού…»