Η ΨΥΧΗ ΜΕΤΑ ΘΑΝΑΤΟΝ (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9)

Η ψυχή μετά θάνατον

Serafeim Rose

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Το νόημα των σύγχρονων «μεταθανάτιων» εμπειριών. Τι «αποδεικνύουν» οι σύγχρονες μεταθανάτιες εμπειρίες

«Εάν δεν ακούνε τον Μυϋσήν και τους προφήτας, δεν θα πεισθούν και αν ακόμη αναστηθεί κάποιος από τους νεκρούς» (Κατά Λουκάν)

Όπως έχουμε δεί μέχρι τώρα οι «μεταθανάτιες» και «εξωσωματικές» εμπειρίες, που τόσο πολύ συζητιούνται σήμερα, είναι διαφορετικές από τις γνήσιες υπερκόσμιες εμπειρίες που έχουν βιώσει κατά τη διάρκεια των αιώνων οι ευαρεστούντες το Θεό άνθρωποι. Επιπροσθέτως, οι σύγχρονες εμπειρίες έχουν τόσο πολύ υπερτονιστεί και γίνει «της μόδας» όχι επειδή είναι πράγματι «νέες» - υπήρχαν ολόκληρες συλλογές παρόμοιων εμπειριών στην Ευρώπη και την Αμερική του 19ου αιώνα – ούτε κατ’ ανάγκην επειδή εκδηλώνονται με μεγαλύτερη συχνότητα τα τελευταία χρόνια, αλλά κυρίως επειδή η κοινή γνώμη στο δυτικό κόσμο, και ειδικά στην Αμερική, είναι «έτοιμη» γι’ αυτές. Το ενδιαφέρον του κόσμου φαίνεται να αποτελεί τμήμα μίας ευρείας αντίδρασης κατά του υλισμού και της απιστίας του 20ου αιώνα, μία ένδειξη ενός περισσότερο εκτεταμένου ενδιαφέροντος για τη θρησκεία. Αμέσως παρακάτω, θα εξετάσουμε τη σημασία αυτής της αναζωπύρωσης του «θρησκευτικού» ενδιαφέροντος.

Αξίζει όμως να αναφέρουμε για άλλη μία φορά το τι «αποδεικνύουν» αυτές οι εμπειρίες όσον αφορά την αλήθεια της θρησκείας. Οι περισσότεροι ερευνητές φαίνεται να συμφωνούν με τον Δρα Μούντυ στο ότι οι εν λόγω εμπειρίες δεν επιβεβαιώνουν την «καθιερωμένη» Χριστιανική άποψη για τον παράδεισο, ακόμα και οι εμπειρίες αυτών που νομίζουν ότι είδαν τον παράδεισο δεν ευσταθούν συγκρινόμενες με τις αυθεντικές οράσεις παραδείσου του παρελθόντος, ακόμα και οι εμπειρίες της κόλασης αποτελούν πιο πολύ «νύξεις» παρά οποιοδήποτε είδος απόδειξης για την πραγματική ύπαρξη της κόλασης.

Θα πρέπει λοιπόν να χαρακτηριστεί υπερβολική η δήλωση της Δρος Κιούμπλερ – Ρος στον πρόλογο του βιβλίου του Δρος Μούντυ ότι η σύγχρονη έρευνα πάνω στις «μεταθανάτιες» εμπειρίες «θα επιβεβαιώσει αυτό που έχουμε διδαχθεί εδώ και δυό χιλιάδες χρόνια, ότι υπάρχει ζωή μετά το θάνατο», και θα μας βοηθήσει «να γνωρίσουμε, παρά να πιστέψουμε» τη ζωή αυτή. Στην πραγματικότητα, οι «μεταθανάτιες» εμπειρίες μπορούν να θεωρηθούν ότι δεν «αποδεικνύουν» τίποτε περισσότερο από την απλή επιβίωση της ανθρώπινης ψυχής έξω από το σώμα και την απλή ύπαρξη μίας μη υλικής πραγματικότητας, μην παρέχοντας ωστόσο καμιά απολύτως πληροφορία για την περαιτέρω κατάσταση ή ακόμα και την ύπαρξη της ψυχής στα πρώτα λίγα λεπτά μετά το «θάνατο», ούτε και για τη θεμελιώδη φύση του μη υλικού κόσμου. Από την άποψη αυτή, οι σύγχρονες εμπειρίες είναι πολύ λιγότερο ικανοποιητικές από τις αντίστοιχες αναφορές που συναντούμε στη διάρκεια των αγώνων στους Βίους Αγίων και σε άλλες Ορθόδοξες πηγές, γνωρίζουμε πολύ περισσότερα από αυτές τις τελευταίες πηγές – υπό τον όρο, φυσικά, ότι εμπιστευόμαστε τους ανθρώπους που έχουν δώσει τις πληροφορίες στον ίδιο βαθμό που οι σύγχρονοι ερευνητές εμπιστεύονται τους ανθρώπους από τους οποίους παίρνουν τις συνεντεύξεις τους. Και πάλι όμως, η βασική μας στάση απέναντι στα του άλλου κόσμου παραμένει πάντα μία στάση πίστης παρά γνώσης, μπορεί να γνωρίζουμε με μία επαρκή βεβαιότητα ότι υπάρχει «κάτι» μετά το θάνατο, όμως, το τι ακριβώς είναι, το πιστεύουμε παρά το γνωρίζουμε.

Επίσης, τα όσα η Δρ. Κιούμπλερ – Ρός και άλλοι παρόμοιας νοοτροπίας άνθρωποι θεωρούν ότι γνωρίζουν για τη μετά θάνατον ζωή, βασιζόμενοι στις «μεταθανάτιες εμπειρίες», βρίσκονται σε ανοικτή αντίθεση με όσα πιστεύουν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, βασιζόμενοι στην αποκαλυμμένη Ορθόδοξη διδασκαλία καθώς και στις αναφερόμενες στην Ορθόδοξη γραμματεία «μεταθανάτιες» εμπειρίες. Όλες οι Χριστιανικές μεταθανάτιες εμπειρίες επιβεβαιώνουν την ύπαρξης παραδείσου, κόλασης και κρίσης του ανθρώπου από το Θεό, την ανάγκη μετάνοιας και αγώνα, όπως και το φόβο του ανθρώπου για την αιώνια απώλεια της ψυχής του, ενώ οι σύγχρονες εμπειρίες όπως αυτές των σαμάνων, των μυημένων στα παγανιστικά μυστήρια και των μέντιουμ, μοιάζουν να αναφέρονται σε μία «χώρα υπέρτατης ευτυχίας» που βρίσκεται στον «άλλο κόσμο», όπου οι άνθρωποι βιώνουν μόνο ευχάριστες εμπειρίες και όπου δεν υπάρχει κρίση αλλά μόνο «ανάπτυξη» και συνεπώς ο άνθρωπος δεν πρέπει να φοβάται το θάνατο άλλα να τον καλωσορίζει ως «φίλο» που του γνωρίζει τις απολαύσεις της «μετά θάνατον» ζωής.

Εχουμε ήδη συζητήσει σε προηγούμενα κεφάλαια τη διαφορά ανάμεσα σε αυτά τα δυό είδη εμπειριών: η Χριστιανική εμπειρία προέρχεται από τον πραγματικά άλλο κόσμο του παραδείσου και της κόλασης, ενώ η πνευματιστική προέρχεται μόνο από το εναέριο τμήμα αυτού του κόσμου, το «αστρικό πεδίο» των πεπτωκότων πνευμάτων. Οι σημερινές εμπειρίες ανήκουν καθαρά στη δεύτερη κατηγορία αλλά δε θα μπορούσαμε να το γνωρίζουμε αυτό αν δεν είχαμε δεχθεί επί τη βάσει της πίστης μας τη Χριστιανική αποκάλυψη περί της φύσης του άλλου κόσμου. Παρομοίως, το γεγονός ότι η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος και άλλοι ερευνητές αποδέχονται ή συμμερίζονται μία μη Χριστιανική ερμηνεία αυτών των εμπειριών, δεν οφείλεται στο ότι οι σημερινές εμπειρίες αποδεικνύουν την ορθότητα αυτής της ερμηνείας, αλλά στο ότι οι ίδιοι οι εν λόγω ερευνητές ήδη πιστεύουν σε μία μη Χριστιανική ερμηνεία των «μεταθανάτιων» εμπειριών.

Επομένως, η σημασία των σημερινών εμπειριών έγκειται στο ότι γίνονται ευρέως γνωστές ακριβώς τη στιγμή που πρέπει, για να χρησιμεύσουν ως «επιβεβαίωση» μίας μη Χριστιανικής άποψης περί της μετά θάνατον ζωής, χρησιμοποιούνται ως τμήμα μίας μη Χριστιανικής θρησκευτικής κίνησης, τη φύση της οποίας θα εξετάσουμε τώρα πιο προσεκτικά.

Η σύνδεση με τον αποκρυφισμό

Διαπιστώνει κανείς κατ’ επανάληψιν, όσον αφορά τους ερευνητές των «μεταθανάτιων εμπειριών», μία περισσότερο ή λιγότερο φανερή σύνδεσή τους με τις αποκρυφιστικές ιδέες και μεθόδους. Στο σημείο αυτό μπορούμε να ορίσουμε το «απόκρυφο» ως οτιδήποτε αναφέρεται σε επαφές του ανθρώπου με αόρατα πνεύματα και δυνάμεις με τρόπο απαγορευμένο από την αποκάλυψη του Θεού. Όπως διαβάζουμε στο Λευτικό και αλλού: « Δεν θα ακολουθήσετε τους εγγαστριμύθους και δεν θα προσκολληθήτε εις αυτούς, που ψάλλουν μαγικάς ωδάς», «εάν κανείς ακολουθήση εγγαστριμύθους ή αυτούς που ψάλλουν μαγικάς ωδάς, ώστε αρνούμενος τον αληθινόν Θεόν να ακολουθή εκείνους, εγώ θα στραφώ εναντίον του και θα τον εξολοθρεύσω εκ μέσου του λαού του». Τις επαφές αυτές είτε τις αναζητούν οι άνθρωποι, όπως για παράδειγμα στις πνευματιστικές συγκεντρώσεις, είτε τις υποκινούν τα πεπτωκότα πνεύματα με τις αυθόρμητες εμφανίσεις τους στους ανθρώπους. Το αντίθετο του «απόκρυφου» είναι το «πνευματικό» ή «θρησκευτικό», όροι που αναφέρονται σε εκείνη την επαφή με το Θεό, τους αγγέλους του και τους αγίους Του που έχει επιτραπεί από το Θεό, η επαφή αυτή επιτυγχάνεται τόσο μέσω της προσευχής του ανθρώπου, όσο και μέσω αληθινών φανερώσεων του Θεού, καθώς και αγγέλων και αγίων Του, κατά τις οποίες εκδηλώνεται η Χάρη του Θεού.

Ένα παράδειγμα της σύνδεσης των ερευνητών με το απόκρυφο είναι ο Δρ. Χάνς Χόλτσερ, ο οποίος σε σχετικό βιβλίο του διαπιστώνει ότι η σημασία των «μεταθανάτιων» εμπειριών έγκειται στο ότι ανοίγουν στους ανθρώπους τις πύλες επικοινωνίας με τους νεκρούς, και καταλήγει ότι αυτές οι εμπειρίες παρέχουν στον άνθρωπο το ίδιο είδος μηνυμάτων που παρέχουν και οι «νεκροί» στις πνευματιστικές συγκεντρώσεις. Ο Δρ. Μούντυ, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός σύγχρονων ερευνητών, όπως είδαμε, προστρέχουν σε αποκρυφιστικά κείμενα, όπως τα γραπτά του Σβέντενμποργκ και τη Θιβετιανή Βίβλο των Νεκρών, προκειμένου να ερμηνεύσουν τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες. Ο Ρόμπερτ Κρούκαλ, ο οποίος είναι ίσως ο ερευνητής με τη μεγαλύτερη επιστημονική προσέγγιση του θέματος στο χώρο αυτό, χρησιμοποιεί τις μεταβιβάσεις μηνυμάτων στα μέντιουμ ως μία από τις πρωταρχικές πηγές πληροφοριών σχετικά με τον «άλλο κόσμο». Τόσο ο ίδιος όσο και άλλοι οι οποίοι ασχολούνται με «εξωσωματικές» εμπειρίες πειραματίζονται απροκάλυπτα με αποκρυφιστικές μεθόδους, φτάνοντας ακόμα και μέχρι του σημείου να λαμβάνουν καθοδήγηση και συμβουλές από τις «άυλες οντότητες» που συναντούν.

Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση από όλους αυτούς τους ερευνητές είναι, ίσως, η γυναίκα που έχει εξελιχθεί σε κορυφαία εκπρόσωπο της νέας στάσης απέναντι στο θάνατο ή οποία αναφαίνεται μέσα από τις σημερινές «μεταθανάτιες» εμπειρίες: η Δρ. Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ – Ρος.

Δεν υπάρχει, φυσικά, κανένας Χριστιανός που να μη συμμερίζεται τον σκοπό τον οποίο επέλεξε να προασπίσει η Δρ. Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ – Ρος: μία ανθρωπιστική, αρωγό στάση προς τον άνθρωπο που πεθαίνει, σε αντίθεση με την ψυχρή, αμήχανη, και πολλάκις τρομαγμένη στάση η οποία συχνά κυριαρχεί όχι μόνο στα νοσοκομεία, ανάμεσα στους γιατρούς και τις νοσοκόμες αλλά ακόμα και ανάμεσα σε κληρικούς οι οποίοι υποτίθεται ότι κατέχουν την «απάντηση» στο ερώτημα που εγείρει η πραγματικότητα του θανάτου. Από τότε που εκδόθηκε το βιβλίο της, το όλο θέμα του θανάτου θεωρείται πολύ λιγότερο «ταμπού» ανάμεσα στους επαγγελματίες της ιατρικής συντελώντας, επίσης, στη δημιουργία ενός διανοητικού κλίματος ευνοϊκού για συζήτηση περί του τι συμβαίνει μετά θάνατον, συζήτηση η οποία στη συνέχεια πυροδοτήθηκε με τη δημοσίευση του πρώτου βιβλίου τους Δρος Μούντυ το 1975. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο πολλά από τα σημερινά βιβλία με αυτό το θέμα συνοδεύονται από προλόγους ή τουλάχιστον κάποια σύντομα σχόλια εκ μέρους της Δρος Κιούμπλερ – Ρος.

Το σίγουρο είναι ότι το βιβλίο της θα απογοητεύσει οποιονδήποτε αποδέχεται την παραδοσιακή Χριστιανική άποψη ότι η επίγεια ζωή αποτελεί δοκιμαστική περίοδο για την αιωνιότητα και ο θάνατος την είσοδο στην αιώνια μακαριότητα ή την αιώνια δυστυχία, ανάλογα με την πίστη του κάθε ανθρώπου και τη ζωή του πάνω στη γή. Η υιοθέτηση μίας ανθρωπιστικής στάσης προς τον άνθρωπο που πεθαίνει, η παροχή βοήθειας ώστε να «προετοιμαστεί» για το θάνατο, χωρίς την ιεράρχηση στην πρώτη θέση της πίστης στο Χριστό και της ελπίδας για τη σωτηρία έχει ως αποτέλεσμα, όταν τα πάντα έχουν γίνει και ειπωθεί, να παραμένει η ανθρωπότητα στον ίδιο καταθλιπτικό κόσμο του «ανθρωπισμού» στον οποίο την έχει περιορίσει η απιστία που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή. Η εμπειρία των τελευταίων στιγμών του θανάτου μπορεί να γίνει πιο ευχάριστη απ’ ότι συνήθως είναι στα σημερινά νοσοκομεία, εάν όμως απουσιάζει η γνώση του τι συμβαίνει μετά το θάνατο, ή έστω ότι υπάρχει κάτι μετά απ’ αυτόν, το έργο ανθρώπων όπως η Κιούμπλερ – Ρος περιορίζεται στο επίπεδο της παροχής ανώδυνων συμβουλών στους ανίατα ασθενείς, χρυσώνοντάς τους το χάπι, για να τους κάνουν τουλάχιστον να νιώσουν ότι «κάτι γίνεται γι’ αυτούς».

Ωστόσο, στην πορεία της έρευνάς της η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος, αν και δεν το ανέφερε στο πρώτο της βιβλίο, έχει πράγματι συγκεντρώσει στοιχεία τα οποία δείχνουν ότι υπάρχει κάτι μετά το θάνατο, μάλιστα, στις συχνές διαλέξεις και συνεντεύξεις της έχει καταστήσει σαφές ότι αυτά που έχει δεί είναι αρκετά ώστε να γνωρίζει με βεβαιότητα ότι υπάρχει ζωή μετά το θάνατο.

Όμως, η κύρια πηγή της «γνώσης» της Δρος Κιούμπλερ – Ρος περί του συγκεκριμένου θέματος δεν είναι οι «μεταθανάτιες» εμπειρίες άλλων ανθρώπων, αλλά οι δικές της αρκετά εντυπωσιακές εμπειρίες με «πνεύματα». Η πρώτη συνέβη στο γραφείο της στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο το 1967, όταν, αποθαρρυμένη, σκεφτόταν να σταματήσει την έρευνα που είχε πριν λίγο καιρό ξεκινήσει σχετικά με το θάνατο και τα τελικά του στάδια. Μία γυναίκα την επισκέφθηκε στο γραφείο της και συστήθηκε ως ασθενής η οποία είχε πεθάνει δέκα μήνες πριν. Η Κιούμπλερ-Ρος ήταν στην αρχή δύσπιστη, αλλά περιγράφει το πώς, τελικά, πείστηκε από το «φάντασμα»: «Μου είπε ότι ήξερε πώς σκεφτόμουν σοβαρά να σταματήσω το έργο μου με ασθενείς που πλησίαζαν το θάνατο και ότι ήρθε να μου πεί να μην το κάνω… Άπλωσα το χέρι μου για να την αγγίξω. Έκανα ένα τεστ πραγματικότητας. Ήμουν επιστήμων, ψυχίατρος, και δεν πίστευα σε τέτοια πράγματα». Τελικά η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος έπεισε το «φάντασμα» να γράψει ένα σημείωμα, και η ανάλυση γραφικού χαρακτήρα που ακολούθησε επιβεβαίωσε ότι ανήκε σε μία αποθανούσα ασθενή. Η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος αναφέρει ότι αυτό το γεγονός «συνέβη όταν βρισκόμουν σε δίλημμα και θα είχα πάρει λάθος απόφαση αν δεν την είχα ακούσει». Οι νεκροί, όμως, ποτέ δεν εμφανίζονται με τέτοιον τρόπο ανάμεσα στους ζωντανούς, αυτή η «υπερκόσμια» οπτασία, εάν ήταν γνήσια, θα μπορούσε να είναι έργο μόνον ενός πεπτωκότος πνεύματος που είχε σκοπό να παραπλανήσει το θύμα του. Για ένα τέτοιο πνεύμα, η τέλεια απομίμηση του ανθρώπινου χαρακτήρα είναι κάτι εύκολο.

Αργότερα, οι επαφές της Δρος Κιούμπλερ – Ρος με τον «κόσμο των πνευμάτων» έγιναν πολύ πιο στενές. Το 1978, μπροστά σε ένα καταγοητευμένο ακροατήριο 2.200 ατόμων στο Ασλαντ, της πολιτείας Ορεγκον, διηγήθηκε με ποιόν τρόπο ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τους «πνευματικούς οδηγούς» της. Σε συγκέντρωση πνευματιστικού τύπου που είχε αρκετά μυστηριωδώς κανονιστεί προς τιμήν της, προφανώς στη νότια Καλιφόρνια, 75 άτομα τραγουδούσαν μαζί προκειμένου να «αυξήσουν την ενέργεια στο απαιτούμενο επίπεδο για τη δημιουργία του γεγονότος αυτού. Με εντυπωσίασε και με συγκίνησε το ότι έκαναν αυτά για εμένα. Πριν περάσουν δυό λεπτά, είδα δυό τεράστια πόδια μπροστά μου. Ένας τεράστιος άνδρας στεκόταν μπροστά μου». Αυτός ο «άνδρας» της είπε ότι ο προορισμός της ήταν να διδάξει και αυτή η προσωπική εμπειρία της χρειαζόταν ώστε να πάρει δύναμη και κουράγιο για το έργο της. «Περίπου μισό λεπτό αργότερα, ένα άλλο άτομο κυριολεκτικά υλοποιήθηκε σε απόσταση ενός περίπου εκατοστού από τα πόδια μου. Κατάλαβα ότι αυτός ήταν ο φύλακας άγγελός μου. Με φώναξε Ιζαμπέλ και με ρώτησε εάν θυμόμουν το πώς, 2000 χρόνια πριν, είχαμε κι οι δύο εργαστεί με το Χριστό». Αργότερα, ένα τρίτος «άγγελος» εμφανίστηκε με σκοπό να της διδάξει περισσότερα πράγματα για τη «χαρά». Η γνωριμία με τους πνευματικούς οδηγούς μου ήταν μία ύψιστη εμπειρία, μία εμπειρία απολύτως ανεπιφύλακτης αγάπης. Και θέλω μόνο να σας πώ ότι ποτέ δεν είμαστε μόνοι. Ο καθένας μας έχει έναν φύλακα άγγελο που δε βρίσκεται παραπάνω από μισό μέτρο μακριά του κάθε στιγμή. Και μπορούμε να καταφεύγουμε σε αυτά τα πλάσματα. Θα μας βοηθήσουν σίγουρα».

Σε συνέδριο ολιστικής υγείας που διεξήχθη στο Σαν Φρανσίσκο το Σεπτέμβριο του 1976, η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος μοιράστηκε με ένα ακροατήριο 2300 γιατρών, νοσοκόμων και άλλων επαγγελματικών της ιατρικής μία «βαθιά μυστική εμπειρία» που είχε βιώσει μόλις την προηγούμενη νύχτα, προφανώς την ίδια εμπειρία που περιέγραψε στο Ασλαντ:

«Χτες τη νύχτα, με επισκέφτηκε ο Σάλεμ, ο πνευματικός μου οδηγός, και δυό από τους συντρόφους του, ο Ανκα και ο Γουίλυ. Έμειναν μαζί μας μέχρι τις τρείς η ώρα το πρωί. Μιλήσαμε, γελάσαμε και τραγουδήσαμε. Μου μιλούσαν και με άγγιζαν με την πιο απίστευτη αγάπη και τρυφερότητα που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Ήταν η κορυφαία εμπειρία της ζωής μου». Ανάμεσα στο ακροατήριο, «καθώς τελείωνε τη διήγησή της, υπήρξε μία στιγμιαία σιωπή και κατόπιν σύσσωμο σηκώθηκε όρθιο σε ένδειξη εκτίμησης προς το πρόσωπό της. Το μεγαλύτερο μέρος του ακροατηρίου, κυρίως γιατροί και άλλοι επαγγελματίες της υγείας, φάνηκε να αναλύεται σε δάκρυα».

Είναι ευρέως γνωστό στους αποκρυφιστικούς κύκλους ότι οι «πνευματικοί οδηγοί», οι οποίοι, φυσικά, είναι τα πεπτωκότα πνεύματα του εναέριου κόσμου, δε φανερώνονται τόσο εύκολα, εκτός εάν το άτομο βρίσκεται σε αρκετά εξελιγμένο επίπεδο από άποψη δεκτικότητας για επικοινωνίας με πνεύματα. Αλλά ίσως ακόμα σημαντικότερο στοιχείο από τη γνωριμία και επαφή της Δρος Κιούμπλερ – Ρος με τα «οικεία πνεύματα» είναι η ενθουσιώδης ανταπόκριση που προκάλεσαν οι σχετικές περιγραφές της στο κοινό των ακροατηρίων της, το οποίο δεν απαρτιζόταν από αποκρυφιστές και μέντιουμ, αλλά από συνηθισμένους επαγγελματίες της μεσοαστικής τάξης. Σαφώς πρόκειται για ένα από τα «σημεία των καιρών»: οι άνθρωποι έχουν καταστεί δεκτικοί στις επαφές με τον «κόσμο των πνευμάτων» και είναι έτοιμοι να αποδεχθούν την αποκρυφιστική ερμηνεία αυτών των επαφών η οποία βρίσκεται σε αντίθεση με τη χριστιανική αλήθεια.

Πριν από είκοσι περίπου χρόνια, μεγάλη δημοσιότητα έλαβε το θέμα των σκανδάλων στο κέντρο ανάπαυσης και περισυλλογής της Δρος Κιούμπλερ – Ρος, το «Σάντι Νιλάια», στη Νότια Καλιφόρνια. Σύμφωνα με αναφορές, πολλά από τα «πρακτικά σεμινάρια» στο Σάντι Νιλάια επικεντρώνονται σε ξεπερασμένες πνευματιστικές συγκεντρώσεις και ένας αριθμός πρώην συμμετασχόντων δήλωσαν ότι οι συγκεντρώσεις αυτές ήταν απατεωνίστικες. Φαίνεται ότι οι «επαφές με πνεύματα» που περιγράφει η Δρ. Κιούμπλερ – Ρος αντιπροσωπεύουν ευσεβείς πόθους μάλλον παρά την πραγματικότητα, αυτό όμως δεν επηρεάζει τα όσα εκείνη και άλλοι διδάσκουν σχετικά με τη μετά θάνατον ζωή.